مرتد کسى است که از دین اسلام خارج شده، و کفر را اختیار نماید. [1] و به دو قسم فطرى و ملّى تقسیم مى‏شود.

مرتد فطرى، کسى است که پدر یا مادرش در هنگام انعقاد نطفه‏اش مسلمان بوده‏اند و خودش پس از بلوغ، اظهار اسلام کرده، و سپس از اسلام خارج شده است. [2]

مرتد ملّى کسى است که پدر و مادرش هنگام انعقاد نطفه او کافر بوده‏اند، و او پس از بلوغ، اظهار کفر کرده و سپس اسلام آورده، و مجدداً کافر شده است. [3]

در فقه شیعه، هر یک از اقسام مرتد فطرى و ملّى داراى احکام مدنى و جزایى می باشند. حکم جزایی مردی که مرتد فطری است قتل است و توبه او نزد قاضى قبول نمى‏شود. اما مردی که مرتد ملّى است نخست دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و الّا کشته مى‏شود. زن مرتد، چه فطرى باشد چه ملّى، کشته نمى‏شود، بلکه دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و الّا در زندان باقى مى‏ماند. [4]

در فقه اهل سنت، بنابر رأى مشهور، مرتد - در همه انواع آن - ابتدا دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و الّا کشته مى‏شود و فرقى میان ملّى و فطرى و زن و مرد نیست. [5]

ارتداد در ادیان الاهى غیر از اسلام نیز جرم و گناه، و مجازات آن مرگ است. [6]

بنابراین، مى‏توان گفت ارتداد از دیدگاه همه ادیان و مذاهب جرم و گناه است و مجاز آن (با اختلاف در شرایط) مرگ است. [7] [8]

گرچه حکم سیاسى مرتد فطرى براى آنها که از محتواى آن آگاه نیستند ممکن است یک نوع خشونت و تحمیل عقیده و سلب آزادى اندیشه تلقى گردد. ولى اگر به این واقعیت توجه کنیم که این احکام مربوط به کسى نیست که اعتقادى در درون دارد و در مقام اظهار آن بر نیامده، بلکه تنها کسى را شامل مى‏شود که به اظهار یا تبلیغ بپردازد، و در حقیقت قیام بر ضد دین و اعتقادات مردم جامعه کند، روشن مى‏شود که این خشونت بى دلیل نیست، و با مسئله آزادى اندیشه نیز منافات ندارد. همان گونه که گفته‏ایم شبیه این قانون در بسیارى از کشورهاى شرق و غرب با تفاوت هایى وجود دارد.

توجه به این نکته نیز لازم است که پذیرش اسلام باید طبق منطق باشد، مخصوصا کسى که از پدر یا مادر مسلمان تولد یافته و در یک محیط اسلامى پرورش دیده، بسیار بعید به نظر مى‏رسد که محتواى اسلام را تشخیص نداده باشد، بنابراین عدول و بازگشت او به توطئه و خیانت شبیه‏تر است تا به اشتباه و عدم درک حقیقت و چنین کسى استحقاق چنان مجازاتى را دارد. [9] زیرا اسلام که داعیه هدایت و رهبری جامعه را دارد و خود را دین حق و کامل و دیگر ادیان را ناقص و تحریف شده می داند، قطعا دشمنانی دارد که برای از بین بردن آن از هیچ کوششی فرو گذار نخواهند کرد. به همین دلیل برای حفظ کیان خود تدابیری اندیشیده و دستوراتی صادر کرده است که اگر آن دستورات عملی نشود اصل دین به خطر خواهد افتاد. جالب است بدانیم ابتدای تشریع قانون مجزات مرتدین زمانی بود که در صدر اسلام عده‏اى از دشمنان اسلام طبق نقشه ای حساب شده  ابتدا به ظاهر اسلام آورده و سپس مرتد شدند! تا با این کار، ایمان مسلمانان را تضعیف کنند که با تشریع این قانون حکیمانه و اعلام آن جلوی این کار گرفته شد. پس اسلام برای حفظ کیان خود ناچار به تشریع چنین قانونی بوده است.

اما مرتدی که دین جدیدی اختیار کرده ،قطعا می داند که از این پس پیرو آن دین جدید خواهد شد و باید رفتارش را طبق آموزه های آن دین تنظیم کند و اگر قصد تبلیغ دین جدیدش را به عنوان یک وظیفه دارد، باید توجه کند که آیا واقعا دین جدید او  دارای چنان ارزشی است که همه خطرات را به جان و دل بخرد یا نه؟ اگر دین او واقعا بر حق است چه سعادتی بالاتر از این که انسان در راه دین خود کشته شود. همان طور که از صدر اسلام تا کنون عده زیادی از مسلمانان با ایمان جان شیرین خود را در راه دفاع، حفظ و تبلیغ اسلام نموده اند، و کسی که به خاطر حفظ جان خود دست از دین یا تبلیغ آن بردارد در حقیقت دین دار نیست و یا این دین جدید را دارای چنان ارزشی نمی داند که جان خود را برای آن فدا کند و ارزش آن را تنها در حرف و سخن می داند که معلوم است سر انجام این دین و چنین دین دارانی چیست؟

خلاصه این که هر دینی که خود را بر حق می داند در درجه اول باید بتواند در برابر دشمنان از کیان خود دفاع نماید، وظیفه حفظ دیگر ادیان و پیروان آنها را بر عهده ندارد؛ زیرا اساسا آنها را بر حق نمی داند و همه مرتدینی که دارای ویژگی ها و شرایط یک مرتد هستند را دشمنان خود می داند که باید خطری که از ناحیه آنان متوجه اسلام است دفع و خنثا شود. کسانی که آئین دیگری غیر از اسلام انتخاب کرده اند نیز باید وظایف خود را طبق دستورات دین و آئین خود انجام دهند.

براى مطالعه بیشتر در زمینه فلسفه مجازات‏هاى اسلامى رجوع کنید به:

1. فلسفه حقوق، قدرت اللَّه خسروشاهى، مصطفى دانش پژوه، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، ص 222 - 201.

2. عدل الهى، شهید مطهرى، انتشارات صدرا.

3. تفسیر آیه "لااکراه فى الدین" در المیزان، ج 2، ص 278 و تفسیر نمونه، ج 2، ص 360.