به طور کلی در دو صورت زن و مرد(مذکر و مونث) در ارث مساوی هستند:

الف) پدر و مادر در اکثر موارد در ارث از میت(فرزند) مساوی هستند[1] مگر در چند صورت:

1. اگر وارث میت فقط پدر و مادر او باشند، مال به سه قسمت می‌شود، دو قسمت آن‌را پدر و یک قسمت را مادر می‌برد، ولی اگر میت دو برادر، یا چهار خواهر، یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد که همۀ آنان پدری باشند؛ یعنی پدر آنان با پدر میت یکی باشند، خواه مادرشان هم با مادر میت یکی باشد یا نه، اگر چه تا میت پدر و مادر دارد اینها (برادر و خواهر) ارث نمی‌برند، اما به واسطه بودن اینها، مادر شش یک مال را می‌برد و بقیه را به پدر می‌دهند.[2]
2. اگر وارث میت فقط پدر و مادر و یک دختر باشد، چنانچه میت دو برادر یا چهار خواهر، یا یک برادر و دو خواهر پدری داشته باشد مال را شش قسمت می‌کنند، پدر و مادر هر کدام یک قسمت و دختر سه قسمت می‌برد و یک قسمت باقیمانده را چهار قسمت می‌کنند، یک قسمت را به پدر و سه قسمت را به دختر می‌دهند: مثلاً اگر مال میت را 24 قسمت کنند، 15 قسمت آن‌را به دختر و 5 قسمت آن‌را به پدر و 4 قسمت آن‌را به مادر می‌دهند.[3]

ب) اگر زن و مرد از خویشاوندان مادری میت باشند، مساوی ارث می‌برند. این صورت دارای مصادیق متعددی است؛ از آن جمله:

1. برادر و خواهر مادری،[4]
2. برادر زاده و خواهر زاده مادری،[5]
3. عمو و عمه مادری،[6]
4. دائی و خاله(مادری یا پدری یا پدری و مادری)،[7]

البته در این دو مورد اخیر(سه، چهار) احتیاط وجوبی آن است که در تقسیم ارث با یکدیگر صلح کنند.[8]

اما این سؤال که آیا در جامعه‌ای که زنان آن درصدر بالایی از کارمندان را تشکیل دهند ارث زن و مرد مساوی است؟

از ابهام برخوردار است. اگر منطور این است که در جامعه‌ای که زن ها درصد بالای از کارمندان را تشکیل می‌دهند و در آمد مستقل دارند و وظیفه‌ی تأمین هزینه‌ی خانواده را ندارند چگونه در ارث با مرد، مساوی هستند؟

پاسخ این است که اولاً: موارد تساوی نادر است و کمتر اتفاق می‌افتد.

ثانیاً: تساوی ارث زن و مرد در بعضی از موارد نه تنها نشانه‌ی نقصان و ضعف اسلام نیست، بلکه خود، علامت کمال این دین است که از این طریق زن ها با دلگرمی بیشتری به ایفای نقش اساسی خود که همانا تربیت فرزندان است، مشغول باشند.

و اگر منظور از سؤال این است که چرا در این صورت که زنان شرایطی مساوی با مردان دارند و آنها هم نان‌آور خانه محسوب می‌گردند و فقدان آنها در خانواده ضرر بزرگی را متوجه خانواده می‌کند، در ارث بردن با مردان مساوی نیستند؟ در جواب باید گفت؛ اگرچه از دیدگاه اسلام کار در بیرون منزل برای زن ها در صورتی که شئون اخلاقی و دینی رعایت شود، ممنوع نیست، ولی اسلام به جهت رعایت مسائل مهم و اساسی جامعه، زن ها را بیشتر به کارها و حل مشکلات درون منزل تشویق می‌کند.[9] و این هم با روحیه و عواطف و احساسات زن ها سازگارتر است و هم ترقی و تعالی و پیش‌رفت بهتر جامعه و آینده را در پی دارد. آینده از آنِ افرادی است که امروز کودک‌اند و در دامن خانواده در حال رشد و تربیت هستند و در واقع نقش زن ها در جامعه یک نقش بنیادی و اساسی است؛ یعنی آماده‌سازی و پرورش زیر ساخت‌ها ی جامعه توسط زن ها صورت می‌گیرد و به جهت ایفای این نقش خطیر، تلاش در بیرون خانه از آنها خواسته نشده و از این جهت تأمین هزینه‌های خانواده بر دوش مرد قرار داده شده و طبیعی است که در چنین ساختاری ارث مرد بیشتر باشد.[10]

نتیجه این‌که، اگر احکام و دستورات مختلف و متعدد اسلام را کنار هم بگذاریم به درستی درمی‌یابیم که اگر ارث زن نصف ارث مرد قرار داده شده است و یا در مواردی مساوی، همه و همه از روی حکمت بوده است.

اگر در این ساختار و سیستم ارث زن نصف شده، تأمین هزینه‌های مالی خانواده هم بر دوش زن گذاشته نشده است، و اگر در مواردی مساوی شده است، جهات دیگری مثل دلگرم کردن زن به ایفای نقش مادری یا ... در کار بوده است. به هر حال آنچه بیان شد در حد بیان حکمت بود نه علت؛ یعنی این‌گونه نیست که علت عدم تساوی ارث زن و مرد، صرفا تأمین هزینه‌های مالی خانواده توسط مرد، باشد تا در صورت بر هم خوردن این روند، حکم هم تغییر کند و ارث زن مساوی مرد گردد.

[1]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ص 711- 713، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.

[2]. همان، ص 709.

[3]. همان، ص 710.

[4]. همان، ص 717.

[5]. همان، ص 719.

[6]. همان، ص 728.

[7]. همان، ص 729.

[8]. همان، ص 731.

[9]. به عنوان نمونه به این قطعه تاریخی توجه فرمایید: وقتی رسول گرامی اسلام در تقسیم کار در منزل حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، فرمود: کارهای منزل بر عهده زهرا(س) و تدبیر امور بیرون منزل بر دوش علی(ع) است. حضرت فاطمه(س) فرمود: جز خدا کسی نمی‌داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم؛ ر. ک: حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 52، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1413ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 43، ص 81، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[10]. برای آگاهی بیشتر، نک: تفاوت ارث زن و مرد در فقه اسلامى- سؤال 116 (سایت: 2207)؛ «علت تفاوت ارث زن و شوهر»، 828؛ «مقدار ارث پدر، مادر و همسر از میت مرد، طبقات ارث»، 132.