تاریخ و محل تولد
براساس روایات مشهور از منابع معتبر، امام علی(ع) در روز جمعه، سیزدهم ماه رجب، سال سى‌ام عام الفیل در مکه و در خانه خدا(کعبه)، به دنیا آمد.‏[1]
در مورد چگونگی ولادت حضرت علی(ع) روایات متعدد با سندهای بسیار، وجود دارد و احادیث در این زمینه متواتر است، به‌طوری که صدها تن از مورّخان، محدّثان و سیره‌نویسان، آن‌را نقل کرده‌ا‌ند.[2]
نام پدر و مادر
نام پدر امام علی(ع) «عبد مناف»، عموی پیامبر اسلام(ص)، فرزند عبدالمطّلب، فرزند هاشم، فرزند عبد مناف، فرزند قصی و از طائفه قریش بود.[3] البته برخی می‌گویند که نام وی «عمران» بود.^[4] کنیه پدر ‌حضرت علی(ع)، ابوطالب بود که به مناسبت فرزند بزرگش(طالب)، بر وی نهاده شد.[5]
مادر ایشان، فاطمه بنت اسد، فرزند هاشم بن عبدمناف بود. بنابراین، پدر و مادر امام علی هر دو هاشمی‌اند.[6]
القاب
برای علی(ع) لقب‌های فراوانی بیان شده است که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: امیر المؤمنین،[7] حیدر کرار،[8] أسد،[9] و غضنفر.
بر اساس برخی روایات، علی(ع) در کتب آسمانی و نزد برخی ملت‌ها و گروه‌های مردمی نام‌های دیگری نیز دارد؛ خود آن‌حضرت در این‌باره می‌فرماید: نام من در انجیل، «الیا» و در تورات، «برىء» و در زبور، «أرىّ» و نزد هندوان، «کبکر» و پیش رومیان، «بطریسا» و نزد پارسیان، «جبتر» و پیش ترکان، «بثیر» و نزد زنگیان، «حیتر» و پیش کاهنان، «بوىء» و نزد حبشیان، «بثریک» و نزد مادرم، «حیدرة» و پیش دایه‌ام، «مَیمون (خوش یُمن)» و نزد عرب، «علىّ» و پیش ارامنه، «فریق» و نزد پدرم، «ظهیر» است.[10]
کنیه‌ها
علی(ع) کنیه‌های متعددی دارد که در منابع معتبر ذکر شده،[11] اما مشهورترین آنها «ابوالحسن» و «ابوتراب» است.
همسران
در برخی از منابع متأخر[12] اسامی همسران امام علی(ع) چنین بیان شده است:
1. فاطمه(س)؛
2. امامه: پس از فاطمه، آن‌حضرت -به سفارش خود حضرت زهرا-[13] با خواهرزاده ایشان، امامه دختر ابوالعاص بن ربیع بن عبدالعزى بن عبد شمس که فرزند زینب دختر پیامبر بود ازدواج کرد.
3. ام‌البنین، دختر حزام بن دارم؛
4. لیلی(ام لیلا)، دختر مسعود بن خالد؛
5. اسماء بنت عمیس خثعمى، که پس از شهادت جعفر، ابوبکر او را به ازدواج خود درآورد و چون ابوبکر از دنیا رفت، على(ع) او را به همسرى خویش گرفت.
6. امّ حبیب دختر ربیعه، موسوم به صهبا؛
7. خوله، دختر جعفر بن قیس بن مسلمة حنفى؛
8. ام سعد یا ام سعید، دختر عروة بن مسعود ثقفى؛
9. مخبأة، دختر امرء القیس بن عدى کلبى؛
گفتنی است؛ با توجه به این‌که به غیر از پیامبر اسلام(ص) هیچ شخصی نمی‌تواند همزمان بیش از چهار همسر دائمی داشته باشد، امام علی(ع) نیز همزمان پیش از چهار همسر نداشتند.
خطبه عقد علی(ع) و فاطمه(س)
در مورد این‌که خطبه آنها را چه کسی خواند، از روایات چنین برمی‌آید که خطبه آنها در عالم ملکوت و آسمان‌ها توسط فرشتگان خوانده شد و سپس پیامبر اسلام(ص) در این دنیا که عالم تکلیف است، خطبه‌ای نیز جاری کردند.
فرزندان
با توجه به این‌که حضرت فاطمه(ص) پس از وفات پیامبر(ص)، جنین پسری را که آن‌حضرت(ص) «محسن» نامیده بود، سقط کرد، درباره تعداد فرزندان آن‌حضرت اختلاف نظر وجود دارد؛ شیخ مفید و طبرسی تعداد فرزندان آن‌حضرت را بدون احتساب حضرت محسن، 27 دختر و پسر و با احتساب حضرت محسن 28 تن ذکر کرده‌اند.[14] برخی از مورّخان نیز، شمار اولاد امام علی(ع) را 33 نفر می‌دانند.[15]
به هر حال؛ اسامى برخی از فرزندان امام علی(ع) به قرار ذیل است:
1. امام حسن(ع)؛
2. امام حسین(ع)؛
3. زینب کبرى(س)؛
4. زینب صغری(س) که کنیه‌اش ام‌ّکلثوم بوده است.
مادر این بزرگواران حضرت فاطمه زهرا(س) دختر گرامی پیامبر اکرم(ص) بود.
5. محمّد حنفیه، که مادرش خوله دختر جعفر بن قیس از طائفه حنفیه بود.
6. عمر؛
7. رقیه؛
این دو، مادرشان ام حبیب دختر ربیعه بود.
8. عباس؛
9. جعفر؛
10. عثمان؛
11. عبدالله؛
مادر اینان امّ البنین دختر حزام بن خالد بن دارم بود که همگی به اتفاق برادرشان حضرت سیدالشهداء(ع)، در کربلا به شهادت رسیدند.
12. محمّد اصغر، مکنّى به ابوبکر؛
13. عبیدالله؛
این دو برادر از مادری به نام لیلى(ام لیلا) دختر مسعود از بنى دارم بودند که در کربلا شهید شدند.
14. یحیى، که مادرش اسماء بنت عمیس بود.
15. ام الحسن؛
16. رمله، که مادرشان ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفى بود.[16]
مناقب و فضایل
امام علی(ع) علاوه بر نسبت خویشاوندی و دوستی با پیامبر اسلام(ص) و یاور و همراه بودن در تمام مراحل زندگی و تمام صحنه‌های مختلف دفاع از اسلام و تبلیغ رسالت آن‌حضرت بود، و علاوه بر این‌که در دامان پیامبر(ص) پرورش یافته و داماد آن‌حضرت بود، خود شخصاً دارای امتیازات، شخصیت و ویژگی‌های برجسته و ممتازی بود که به جز پیامبر(ص) هیچ انسانی به آن درجه از کمالات روحی و معنوی دست نیافته است.
عمق معرفت و ایمان حضرت علی(ع) به مبدأ و معاد، وحی و نبوت و به‌طور کلی غیب عالم هستی، علم و عمل و اخلاص وصف ناپذیر وی در صحنه‌های مختلف زندگی، شجاعت مثال زدنی، زهد و تقوا، ایثار و گذشت، حلم و بردباری، قناعت و سخا، کمال وجودی و جامعیت آن‌حضرت نسبت به همه ارزش‌های انسانی و خصلت‌ها و کمالاتی که دست‌یابی به آنها برای یک انسان والا امکان‌پذیر است و بالأخره دارا بودن تمام صفات لازمه اولیاء الله، از صفات و ویژگی‌های امیر مؤمنان علی(ع) است. مقام علمی و معصوم بودن از هر خطا و گناه و رسیدن به مقام امامت، از دیگر صفات آن‌حضرت است.
این همه امتیاز و صفات و خصائص اخلاقی؛ معلول لیاقت، همت و تلاش خود آن‌حضرت است، بدون در نظر گرفتن هر گونه نسبت خویشاوندی به پیامبر (ص)؛ چرا که پیامبر(ص) خویشاوندان زیادی داشت، ولی هیچ‌یک از آنان نتوانستند به مقام حضرت علی(ع) برسند. البته کسی که در مکتب پیامبر(ص) پرورش یافته، طبیعی است که این ویژگی‌های اخلاقی و کمالات را مرهون پیامبر(ص) و مکتب او است.[17]
محل زندگی قبل و بعد از هجرت
زندگی حضرت علی(ع) را با دیدگاه محل سکونت حضرتشان؛ به سه بخش می‌توان تقسیم نمود:
الف. زندگی در خانه پدری: طبیعی است امام علی(ع) مانند همه کودکان از زمان تولد تا زمان بروز قحطی در مکه در منزل پدرش ابوطالب زندگی می‌کرد.
ب. زندگی در خانه پیامبر خدا(ص): در زمان زندگی ابوطالب نیز حضرت علی(ع) مدتی تحت سرپرستی پیامبر(ص) و در خانه ایشان بود و این زمانی بود که در مکه خشک‌سالی شد.
ج. زندگی مستقل: گزارشی از زندگی مستقل امام علی(ع) قبل از هجرت به مدینه نیافتیم، اما با توجه به منابع تاریخی به نظر می‌رسد که امام بعد از هجرت به مدینه در خانه مستقلی زندگی می‌کرد و اندکی بعد نیز ازدواج کرده و همسرش فاطمه(س) را به خانه خود برد.
خانه امام علی(ع) در کوفه
در این‌که امام على(ع) در اواخر عمر شریفشان به مدّت چهار سال و چند ماه عهده‌دار خلافت ظاهرى بودند و مرکز حکومت ایشان نیز در کوفه بود،[18] اختلافی نیست و طبیعی است که در خانه‌اى هم سکونت داشتند. به هر حال این احتمال وجود دارد، که محلّ فعلى و مشهور در مجاورت دار الاماره کوفه، خانه آن‌حضرت باشد و نیز با توجّه به شهرت این محل به عنوان خانه امام، نمی‌توان آن‌را قطعاً رد کرد، ولى به نظر می‌رسد تقسیمات موجود در داخل این خانه، ناشی از بازسازی‌های جدید باشد.
امامت و خلافت
بی‌گمان دین اسلام برای بقا و ادامه حیات خود نیازمند به نگهبان و گرداننده دارد و پیوسته افراد شایسته‌ای را می‌طلبد که معارف و دستورات دین را به مردم برسانند، و مقررات دقیق آن‌را در جامعه اسلامی به اجرا درآورند. از آن‌جا که یکی از مقاصد آفرینش؛ هدایت مردم به راه راست است، حکمت خدای مهربان اقتضا می‌کند؛ پس از رحلت پیامبر(ص)، برای نگهبانی دین و هدایت مردم، باید پیشوایی تعیین کند، و مردم را به عقل محدودشان - که بیشتر اوقات مغلوب هوا و هوس- می‌شود وا نگذارد.
اثبات امامت حضرت علی(ع) از مباحث امامت خاصه است که برای اثبات آن مستقیماً نمی‌توان از دلیل عقلی بهره گرفت، بلکه با استناد به آیات و روایات و نقل‌های تاریخی، می‌توان مقام خلافت و امامت پس از پیامبر اکرم(ص) را در شخصیت علی(ع) ثابت نمود:
الف) دلیل قرآنی: در قرآن مجید آیات فراوانی است که با استفاده از احادیثی که از پیامبر اکرم(ص) در شأن نزول آنها وارد شده است، امامت امام علی(ع) را اثبات می‌نمایند. از جمله آیاتی که می‌تواند به‌عنوان دلیل به آنها اشاره نمود، عبارت‌اند از: آیه تبلیغ، آیه ولایت، آیه اولی الامر، آیه صادقین.
ب) دلیل حدیثی: در منابع متعدد اهل تشیع و اهل تسنن از پیامبر اکرم(ص) روایت بسیاری وارد شده که فرمودند: وصی و جانشین بعد از من علی بن ابی‌طالب(ع) است و بعد از او دو فرزندم حسن(ع) و حسین(ع) که نُه امام دیگر از صلب حسین(ع)، پی هم می‌آیند. البته این روایت افزون بر روایاتی است که در جریان حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث غدیر خم و حدیث مشهور ثقلین بیان شده و یا احادیثی که فرموده، پس از من دوازده تن خلیفه خواهند آمد که به وسیله آنان دین عزیز می‌شود.
همکاری با خلفا
امام علی(ع) در همه مراحل زندگی خود برای مهم‌ترین مسئله؛ یعنی حفظ اسلام و پیشرفت آن تلاش می‌کرد و تمام هستی خود را در این راه فدا کرد. همکاری آن‌حضرت با خلفا نیز در همین راستا بوده است تا جلوی سوء استفاده دشمنان اسلام گرفته شود و این به معنای تأیید خلافت آنها نبود، بلکه آن‌حضرت در مواقع مناسب اعتراضات خود را به آنان ابلاغ می‌کردند. برخی از علل همکاری امام علی(ع) با خلفای سه‌گانه عبارت‌اند از:
1. جلوگیری از تضییع حقوق مردم؛
2. معرفی اسلام واقعی؛
3. ایجاد وحدت در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی.
بنابراین، در این‌باره باید گفت:
اوّلاً: امام علی(ع) و عده‌ای از اصحاب ایشان و بعضی از یاران پیامبر، ابتدا با ابوبکر بیعت نکردند و زمانی هم که با او بیعت کردند فقط به خاطر حفظ اسلام و مصالح حکومت اسلامی بود.
ثانیاً: همه مشکلات با شمشیر و شجاعت حل نمی‌شود و همه‌جا، جای به کار بردن زور بازو نیست. انسان حکیم و خردمند هر مشکلی را با ابزار خاص خود حل می‌کند.
ثالثاً: اگر امام به جهت مصلحت با ارزشی؛ مانند حفظ دین خدا و زحمات طاقت فرسای رسول گرامی اسلام(ص) با عده‌ای بیعت کند به این معنا نیست که از قدرت آنان بر جان خود ترس و واهمه‌ای دارد و یا از آنان در امامت و رهبری جامعه اسلامی قدرت و توانایی کمتری دارد.
رابعاً: از تاریخ و کلام علی(ع) استفاده می‌شود ایشان بارها اعتراض خود را به وضعیت موجود در زمان خلفا اعلام کردند، ولی نهایت کوشش خود را در راه حفظ و تقویت حکومت اسلامی در مقابل دشمنان اسلام به کار می‌بردند.[19]
غدیر
اعلان ولایت امیر المؤمنین(ع) بارها در جمع‌های محدود و به صورت غیر رسمی بیان شده بود، اما اعلام رسمی و گسترده آن در روز غدیر بود که به همین دلیل روز اکمال دین نام گرفته است.[20]
آیات و سوره‌ها در شأن علی(ع)
در برخی از منابع اهل سنت آمده است، ابن عباس گفت: «نزلت فی علی ثلاث مائة آیه»؛[21] سی‌صد آیه در شأن علی(ع) نازل شده است.
همچنین در برخی منابع شیعه از ابن عباس از رسول خدا(ص) نقل شده است: «ما انزل آیة فیها "یا ایها الذین آمنوا" و علی رأسها و امیرها»؛[22] آیه‌ای که در آن "یا ایها الذین آمنوا" آمده، نازل نشده است، مگر آن‌که علی در رأس آن قرار دارد.
جنگ‌ها
امام علی(ع) در تمام غزوات - جز تبوک - همراه پیامبر اسلام(ص) بود، و در هر نبردی که پیامبر(ص) حضور نداشت، اما ایشان شرکت داشتند، فرمانده لشگر بودند. و به عبارتی، موردی وجود ندارد که ایشان تحت امر فردی جز پیامبر(ص) در نبردی شرکت کرده باشند. آن‌حضرت در سه جنگی(جمل، صفین، و نهروان) که در زمان حکومتش بر وی تحمیل شده بود نیز حضور داشت.[23]
وضع مالی
امام علی(ع) در نامه‌ای به عثمان بن حنیف انصارى می‌فرماید: «من به عنوان امام و رهبر جامعه اسلامی از مال دنیا به دو جامه کهنه و دو قرص نان بسنده نمودم».[24]
امام باقر(ع) نیز در مورد مال و سرمایه علی(ع) می‌فرماید: «پنج سال حکومت کرد، نه آجری بر آجری و نه خشتی بر خشتی نهاد، نه زمین و ملکی برای خود جدا کرد، و نه درهم و دیناری را به ارث گذاشت...».[25]
البته گفتنی است؛ این نگاه امام علی(ع) به مال دنیا نه از آن‌رو است که امام هیچ تلاشی در به دست آوردن مال و سرمایه نداشت. اگرچه آن‌حضرت در زمان حیات رسول خدا(ص) چندان فرصت کار و تلاش نداشت و درآمدش بسیار اندک بود، همچنین در دوره نزدیک به پنج سال حکومت. اما در زمان دوری از حکومت، فرصت مناسبی برای کار و تلاش بویژه کشاورزی داشت و سرمایه‌ای فراوان در اثر کار و تلاش به دست آورد که آنها را میان فقرا و مستمندان تقسیم می‌نمود و یا وقف می‌کرد.
شهادت و نماز بر پیکر امام علی(ع)
بر اساس منابع تاریخی امام علی(ع) بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری به شهادت رسید،[26] و فرزندانش امام حسن و امام حسین(ع) و (دامادش) عبد الله جعفر و به گفته برخی محمد حنفیه آن‌حضرت را غسل دادند. البته برخی می‌گویند حضرتش را غسل ندادند؛ زیرا که وی آقا و سرور شهیدان است. ]و شهید نیاز به غسل و کفن ندارد[ نقل شده است که حضرت را در سه پارچه سفید کفن نمودند که در آنها قمیص و عمامه نبود. از باقی مانده حنوط رسول خدا(ص) که پیش امام علی(ع) بود او را حنوط کردند و امام حسن(ع) بر بدن پدرش نماز خواند و پنج تکبیر گفت. برخی می‌گویند شش تکبیر و عده‌ای هم گفته‌اند هفت تکبیر گفت.[27]
تشییع جنازه
درباره چگونگی تشییع جنازه مطهّر امام علی(ع) در منابع روایی چنین نقل شده است:
امام علی(ع) در مورد چگونگی غسل و کفن، تشییع و تدفین خود به پسرش امام حسن(ع) این‌گونه وصیت فرمودند: «ای پسرم! بعد از این‌که از دنیا رفتم من را غسل ده، کفنم کن، من را با باقی مانده کافوری که جدت را با آن حنوط کردم حنوطم کن، من را روی سریری قرار بده و جلوی سریر را حمل نکنید، بلکه عقب آن‌را حمل کنید، جلو آن خودش حرکت می‌کند و هر طرفی که او حرکت می‌کند شما هم به تبعیت از آن حرکت کنید. هر کجا ایستاد بدانید همان‌جا محل قبر و دفن من می‌باشد».^[28]
در روایت دیگری از آن‌حضرت نقل شده است: «پس از دفنشان، چهار قبر در چهار مکان حفر کند؛ مسجد کوفه، رحبه، نجف و در خانه جَعده بن هُبَیره».[29]
در برخی از روایات نیز آمده است که؛ پیش از طلوع فجر او را در پشت کوفه در غَریّین دفن کردند.[30]
محل دفن
محل دفن امام علی(ع) در شهر نجف است.[31 روایتی نیز بدین مضمون وجود دارد که: قبر امام علی(ع) در نجف مابین سینه و سر حضرت نوح(ع) از طرف قبله است.[32] این شاید از آن‌رو باشد ‌که در برخی روایات آمده حضرت آدم، انسانی بسیار بلند قد معرفی شده است.[33]

---