قرآن کریم در رابطه با علم الاهی و احاطه‌ی علم حق تعالی بر تمام موجودات می‌فرماید: "وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی‏ ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ مُبینٍ"؛[1] کلیدهاى غیب نزد او است. جز او کسى را از غیب آگاهى نیست. هر چه را که در خشکى و دریا است می‌‏داند. هیچ برگى از درختى نمی‌‏افتد، مگر آن‌که از آن آگاه است. و هیچ دانه‌‏اى در تاریکی‌هاى زمین و هیچ ترى و خشکى نیست، مگر آن‌که در کتاب مبین آمده است.

این آیه اشاره به مراحل علم الاهى و عمومیت آن دارد، در حالی‌که علم الاهى و مراحل آن، در میان محققان اسلامى از پیچیده‌‏ترین مسائل اعتقادى، جنجالى و پر اختلاف است، به گونه‌‏اى که جمع میان برخى از اقوال به غایت سخت است؛ از این‌رو ملاصدرا در این زمینه می‌گوید: دانستن علم الاهى از اعلى درجات کمال انسان است و دست‌یابى بر آن سبب فراتر رفتن انسان از مقدسین می‌‏شود، بلکه او را از جمله‌ی ملائکه مقربین می‌‏گرداند و به جهت پیچیدگى و مشکل بودن فهم آن است که گام‌‏هاى بسیارى از علما؛ مثل بوعلى و شیخ اشراق در این امر لغزیده است؛ وقتى حال این دو مرد - با آن هوش و ذکاوت و تبحرشان در فلسفه – این‌گونه است، پس حال غیر ایشان از اهل هواپرستى، بدعت و اصحاب جدل در علم کلام و گفت‌وگو با خصم، چگونه خواهد بود؟!... هر آینه آنها گمراه شدند، گمراه شدنى و زیان کردند، زیان کردنى...".[2]

بنابر این در کیفیت و مراحل علم الاهى به سختى می‌‏توان به نظرى درست دست یافت، پس باید در این‌جا زانوى عجز به زمین زد و به عجز از رهیابى به کنه ذات و صفات اقرار کرد و از دقت بی‌جا در آن پرهیز نمود! به هر حال طبق آنچه از کلمات محققان و مدققان مستفاد است، می‌‌‏توان علم الاهى را در مراتب و مراحل ذیل اعتبار و لحاظ نمود:

1. علم ذات و صفات ذاتیه و اسماء ذاتیه: (مقام غیب الغیوبى که براى أحدى از انسان‌‏ها مشهود واقع نمی‌‏شود).
2. علم ذات به مقتضیات ذات: از این علم به مخلوقات قبل از خلق به نحو کلى و اجمالى یاد می‌‏کنند؛ (اجمالى بدین معنا که هنوز حد و قدر آنها، تحدید و تقدیر نشده و اینها متمایز از هم نیستند).
3. علم به مخلوقات قبل از خلق به نحو تفصیلى از ابتدای آفرینش تا ادامه‌ی آن در قیامت کبرا: (تفصیلى بدین معنا که مخلوقات تحدید و تقدیر شده و مراحل پیدایش و تحولات آنها رقم خورده است).
4. علم خاصى که سبب صدور فعل و تحقق آن می‌‏شود و خود این علم منشأ پیدایش فعل است:(علم عنایى).
5. علم به مخلوقات خلق شده و احاطه بر جمیع تحولات و تصوّرات آنها و ثبت و ضبط آنها، به گونه‌اى که براى همیشه محفوظ می‌‏ماند و هیچ‌گاه بر آن نسیان و سهو و خطا و نابودى عارض نمی‌‏شود.
6. ثبت احوال و اعمال و افکار انسان که ممکن است به سبب ایمانِ پس از کفر، یا توبه‏‌ى پس از گناه، محو و تکفیر شوند و یا بر عکس ممکن است به واسطه‌ی کفر بعد از ایمان یا عصیان و طغیان پس از طاعت حبط و نابود شود. نیز با مرگ انسان پرونده‌‏ى او بسته می‌‏شود، مگر این‌که داراى سنت حسنه و سنت سیئه‌‏اى باشد که اثرش پس از او هم باقى بماند. چنانچه پس از تبدّل و انفعال سایر موجودات نیز پرونده وجودى آنها بسته می‌‏شود و بایگانى و حفظ می‌‏گردد.

بی‌گمان هر مرحله‌‏اى برخاسته و نشأت گرفته از مرحله‌ی قبل از آن و مترتّب بر آن است؛ و همه‌ی این مراحل چیزى جز احاطه وجودى و قیومى خداوند بر کلیه‌ی موجودات و تأثیر و تأثرات آنها نیست، بدون این‌که در علوم نیازمند ابزار و سائط و وسایل باشد، و یا این‌که موردى بتواند خود را از این احاطه بیرون برد و معلوم حق واقع نشود؛ از این‌رو، این اعتبارات و دسته بندی‌‏ها، از ضیق تعبیر و در مقام تعلیم و تعلّم ارائه شده و می‌‏شوند تا انسان متوجه شود که وجود و افکار و حالات و کردار او در منظر و مرآى حق تعالى است و این همه دقیقاً ثبت و ضبط شده و فرداى قیامت به صورت نامه‌ی عمل او ارائه خواهند شد؛ تا این‌که با توجه به این نظار، مراقب عمل‌کرد خود باشد و تربیت الاهى پیدا کند تا به مقام خلیفة اللهى بار یابد.

به هر حال، قسم اول و دوم از دید فلاسفه اسلامى جزو صفات ذاتیه محسوب و عین ذات و مصون از هرگونه تغییر و تحول دانسته می‌‏شوند؛ و سایر اقسام، در رده‌ی صفات فعلیه و علم فعلى محسوب می‌شوند که دخیل در تحقق عینى موجودات‌اند و از تحولات و تطورات آنها، متأثر گشته و متنوع و متکثر و متغیر می‌‏گردند.[3]

در عین این‌که علم الاهى در تمامى مراحل، شهودى و حضورى و برخاسته از احاطه‌ی وجودى و قیومى او است؛ از این‌رو متغیر و منفعل و متأثر شدن علم فعلى سبب انفعال و تغیر ذات اله نمی‌‏گردد[4]؛ زیرا انفعال ذات در پى تغییر علم، مربوط به موجودى مثل انسان است که علوم او اغلب حصولی‌‏اند تا حضورى و شهودى!

اما این آیه کریمه(کلیدهاى غیب فقط در نزد او است و کسى جز او بر آن آگاه نیست....).

قسمت اول آیه؛ یعنى "کلیدهاى غیب نزد او است و کسى جز او بر آن آگاه نیست"، اشاره به دو قسم اول علم الاهى؛ یعنى علم ذاتى است، که أحدى جز او بر آن آگاه نیست و کسى را یاراى فهم آن نخواهد بود. چنانچه "خزائن" در آیه‌ی 21، حجر و شش آیه‌ی[5] مشابه آن‌را، به همین علم ذاتى تفسیر نموده‌‏اند؛ از این‌رو مراد از خزائن و کلیدهاى غیب، همان مقتضیات ذات در مرحله ذات است.

اما ادامه‌ی آیه مشیر به علم فعلى الله پس از خلق است. از باب تعمیم کل موجودات می‌‏فرماید: خدا به هر آنچه در خشکى و دریا است علم دارد و براى تأکید بر آن، دانه‌‏اى کوچک که در دل آسمان یا زمین پنهان شده و نیز افتادن برگى را مثال می‌‏زند که آن هم از علم خدا پنهان نیست. چنانچه در آیه‌ی 3 سوره سبأ می‌‏فرماید: "عالم الغیب شما را در قیامت محشور می‌‏کند؛ زیرا چیزى از علم او گم نمی‌‏شود حتى ذره‌‏اى در آسمان و زمین و نه کوچک‌تر از این ذره و نه بزرگ‌تر از آن در زمین نیست، مگر آن‌که در کتاب مبین (ثبت و ضبط است)".[6]

رطب و یابس دو نقیض‌‏اند، یعنى هر موجودى بالاخره تحت یکى از این دو مندرج است و یک موجود نمی‌تواند در آنِ واحد هم مصداقى براى این باشد و هم مصداقى براى آن، پس جمع میان رطب و یابس در این آیه کنایه از کل موجودات است. از سوى دیگر چون یک موجود می‌‏تواند گاهى تَر و گاهى خشک باشد، این تعبیر می‌‏تواند کنایه از علم الاهى به کلیه‌ی تحولات و تغییرات عالم ماده قلمداد شود.

"مبین" به معناى واضح و آشکار و بدون هیچ‌گونه شک و شبهه و ابهام است.

ملاصدرا در تعریف "کتاب" می‌‏نگارد: "کتاب" را همانا بدین جهت کتاب نامیده‌‏اند که بعضى از حروف و کلمات آن به هم ضمیمه می‌‏شوند؛ کتاب برگرفته از "کتبة الجیش" است؛ یعنى گروهى از لشکر که با هم مجتمع شده‌‏اند."[7]

و در تعریف این مقام از علم می‌‏نگارد: "حق این است که این همان علم اله به اشیا در مرحله‌ی ذات است، علمى که از شائبه‌ی امکان و ترکیب مقدس بوده، و به گونه‌‏اى است که براى خداوند کلیه‌ی موجودات واقع در عالم امکان به نحو اتم، منکشف‌اند و این امر منجر به وجود آنها در خارج می‌‏شود به نحو کاملى که نیازمند قصد و رویه نیست و این علمى بسیط است که واجب لذاته و قائم بذاته است و خلاّق علوم تفصیلیه و نفسیه‌ی دیگر است؛ بنابر این که این علم "از جانب" خدا است (و برخاسته از ذات او است) نه این‌که در ذات خدا باشد".[8]

توضیحات ملاصدرا در ذیل آیه‌ی 39، رعد آمده است که مشابه آن در آیات 1-4 سوره‌ی زخرف نیز آمده است و لکن و ام الکتاب با "فى" و "عنده" همراه است، به علاوه تفاصیل کل موجودات با تحدید و تقدیر آنها با عدم ترکیب ذات که ایشان آن‌را نفى نموده‌‏اند، سازگار نیست و نیز با تأکیدى که ایشان دارند که علم ذاتى "عنه" می‌باشد، نه "فیه" تنافى دارد.

پس این کتاب مبین و ام الکتاب و لوح محفوظ و لوح محو و اثبات و امام مبین و امثال این تعابیر نمی‌‏تواند مشیر به آن علم ذاتى عین ذات باشد؛ زیرا با استفاده از توضیحات ملاصدرا، آن علم باید خالى از شائبه‌ی امکان و ترکیب و تحدید و تقدیر باشد و همراه با تعبیر "عنه" گردد و نباید با تعبیر "فى" همراه شود، در حالی‌که در این آیات اشاره به تفاصیل موجودات و حتى ریزش برگ‌‏ها و تَر و خشک شدن موجودات است! و با تعبیر "عنده" و "فى" همراه شده‌‏اند!

از این‌رو توضیحات علامه طباطبائى در این زمینه از دقت بیشترى برخوردار است:

"خزائن غیب و کتاب مبین در این‌که هر دو شامل تمام موجودات‌اند، تفاوت ندارند و همان‌طورى که هیچ موجودى نیست، مگر این‌که براى آن نزد خدا خزینه‏‌اى است که از آن‌جا مدد می‌‏گیرد، هم‌چنین هیچ موجودى نیست، مگر این‌که کتاب مبین آن‌را قبل از هستی‌‏اش و در هنگام پیدایش و بعد از آن ضبط نموده و بر می‌‏شمارد؛ جز این‌که کتاب مبین از خزینه‌‏هاى غیب درجه‌‏اش نازل‌تر است. این‌جا است که براى هر دانشمند متفکرى این معنا روشن می‌‏شود که کتاب مبین در عین این‌که صرفاً کتابى است و بس (و بخشى از آن با بخشى دیگر مجتمع‌‏اند)، در عین حال از قبیل کاغذ و لوح (معمول) هم نیست؛ چه این‌که اوراق مادى هر قدر هم بزرگ باشد و هر طورى هم که فرض شود، گنجایش (ثبت همه موجودات و حوادث) را ندارد".[9] "مراد از کتاب مبین امرى است که نسبتش به موجودات نسبت برنامه‌ی عمل است به خود عمل، و هر موجودى در این کتاب یک نوع اندازه و تقدیر دارد، إلا این‌که خود این کتاب موجودى است که قبل از هر موجودى و در حین وجود یافتن و بعد از فناى آن وجود داشته و خواهد داشت.

موجودى است که مشتمل بر علم خداى تعالى به اشیا است، همان علمى که فراموشى و گم کردن حساب در آن راه ندارد."[10]

"کوتاه سخن این‌که این کتاب، کتابى است که جمیع موجوداتى را که در عالم صنع و ایجاد واقع شده‏‌اند، برشمرده و آنچه را که بوده و هست و خواهد بود احصا کرده، بدون این‌که کوچک‌ترین موجودى را از قلم انداخته باشد".[11]

"این کتاب در کلام خداى تعالى با اسامى مختلفى نامیده شده است: یکى "لوح محفوظ" یا "کتاب حفیظ"،

یکى "ام الکتاب" و یکى "کتاب مبین" و چهارم "امام مبین" که در هر یک از این اسمای چهارگانه عنایتى مخصوص است؛ و اى بسا عنایت در........ آن به امام مبین به این جهت باشد که بر قضاهاى حتمى خدا مشتمل است،... و نامه‌ی اعمال هم به طورى که در تفسیر سوره‌ی جاثیه (آیه 29) آمده است، از آن کتاب استنساخ می‌‏شود...".[12] "لوح محفوظ است که تمامى آنچه بوده و هست و آنچه تا قیامت خواهد بود در آن کتاب محفوظ است (و نابود شدنى نیست)".[13] "...لوح محفوظ را ام الکتاب نامیده، بدین جهت بود که... هر کتاب آسمانى از آن استنساخ می‌‏شود."[14] و "کتاب مکنون" نامیده شد؛ زیرا از دست‌برد عقول بشرى فراتر و پنهان است.[15] و در همین کتاب است که گاهى نحوه‌ی صدور و آفرینش و تحقق امور را محو یا اثبات می‌‏کند.[16] و یا به حیطه یا تکفیر اعمال انسان به واسطه‌ی تغییر راه و روش او با اختیار خودش، پرداخته می‌‏شود و این سبب می‌‏شود که در نهایت نامه‌ی اعمال او طبق آنچه نهایت تلاش او است، استنساخ شده و در قیامت تحویلش داده شود، اگرچه در همین کتاب قضاهاى حتمیه‌‏اى که هرگز قابل محو و اثبات نخواهند بود؛ مثل حوادث تکوینى گذشته بر امت‌ها و انسان‌‏هاى مؤمن و عاصى آنها و مراحل آفرینش آسمان و زمین و انسان و تحقق وعده‌‏هاى الاهى در آینده؛ مثل عدالت جهانى و برپایى قیامت و...

از مطالب فوق، روشن شد که در این آیات کریمه، مراد از "کتاب مبین" این قرآن عربى ملفوظ یا مکتوب نیست، بلکه این قرآن و مراحل تدریجى نزول آن و حوادث رفته بر آن و آنچه بر آن خواهد رفت، همه بخشى از آن "کتاب مبین عند رب" است، نه همه‌ی آن. این قرآن اکنون در دست ما و مورد استفاده و استفاضه ما است، اما آن "کتاب مبین" از دست‌رس نوع بشر خارج است و اطلاع انبیا و اوصیا و اولیا از آن، منوط به اذن اله و اعلام خداوند به آنها است نه بیشتر.[17]

لکن در برخى دیگر از آیات؛ مثل قصص، 2؛ شعراء، 2؛ نمل، 1؛ حجر، 1؛ یوسف، 1؛ مائده، 15 به قرینه‌ی آمدن تعابیرى؛ مانند وحى و نزول در کنار "کتاب مبین"، مراد قرآن کریم موجود است که براى هر کس در حد توان او قابل فهم و اهتدا است.

پس "کتاب مبین" در قرآن دو گونه استعمال شده است: یکى تجلی‌گاه علم فعلى خداوند قبل و حین و پس از خلق به مخلوقات به نحو تفصیلى. و دیگرى خود قرآن کریم ملفوظ با زبان عربى که از آن مرکز علمى استخراج و تحقق یافته است؛ لذا نباید این دو کاربرد را با هم خلط نمود.

تذکر دیگر این‌که براى رطب و یابس در منابع روایى مصادیقى ذکر شده است که همه از باب نمونه‌‏اند، مثلاً: جنین ساقط شده را مصداق یابس و نوزاد را براى رطب و یا زراعت برداشت شده را براى یابس و آنچه هنوز برداشت نشده‏‌اند را مصداق رطب معرفى نموده‌اند؛ لکن ظهور سیاق آیه، در تعمیم علم الاهى به کلیه‌ی موجودات عالم هستى و تحولات و تطورات آنها است.[18]

با توجه به توضیحات فوق، سه امر دیگر محتمل است:

1. این‌که مراد از ملکوت آسمان‌‏ها و زمین که به اولیا الله، مثل ابراهیم(ع) نمایانده می‌‏شود؛[19] و حتى معراج پیامبر اسلام(ص) در عوالم بالا،[20] گردش در همین موجود است که از آن به کتاب مبین یاد شده است.
2. علم غیبى معصومین(‏ع) از همین کتاب مبین مستفاد است و از همین‌جا به آنها اضافه می‌‏شود، لکن به برخى "علم الکتاب"[21] داده می‌‏شود و داراى ولایت کلیه الاهیه می‌‏شوند و به برخى "علم من الکتاب"[22] داده می‌‏شود و تا حدودى از این ولایت بهره‌‏مند می‌‏شوند.
3. ممکن است مراد از عرش و استیلا بر آن نیز همین موجود(کتاب مبین) و همین مقام باشد؛ پس استوا بر عرش کنایه از تدبیر عالم هستى پس از خلق، بر طبق علم الاهى مضبوط در کتاب مبین می‌‏گردد.[23]، [24]

[1]. انعام، 59.

[2]. شیرازى، صدرالدین، محمد، الحکمة المتعالیه، ج 6، ص 179 – 180، بیروت، دارالحیاء التراث العربى، چاپ چهارم، 1410ق.

[3]. ر. ک: علامه حلى، باب حادیعشر، فصل نفى الحوادث عنه. و سایر کتب کلامى و فلسفى، بحث علم الاهى.

[4]. همان.

[5]. انعام، 10؛ هود، 31؛ اسراء، 100؛ ص، 9؛ طور، 37؛ منافقون، 7؛ ر. ک: المیزان، ج 13، ص 196- 201.

[6]. و نیز یونس، 61.

[7]. حکمت متعالیه، ج 6، ص 289.

[8]. همان.

[9]. امین، سید مهدى، معارف قرآن در المیزان، ص 225 - 224، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول، 1370ش، نقل از المیزان، ذیل آیه 59 سوره انعام؛ همان، ص 229، نقل از المیزان، ذیل آیه اسراء، 58.

[10]. همان.

[11]. همان.

[12]. همان، ص 226.

[13]. همان، ص 230، نقل از المیزان، ذیل ق، 4.

[14]. همان، ص 233، نقل از المیزان، ذیل زخرف، 1 - 4.

[15]. همان.

[16]. رعد، 39.

[17]. انعام، 50؛ هود، 31.

[18]. ر. ک: المیزان، ج 7، ص 212 ؛ کنزالدقایق، ج 4، ص 344 - 342.

[19]. انعام، 75؛ مؤمنون 88.

[20]. اسراء، 1؛ نجم، 1 - 18.

[21]. رعد، 43.

[22]. نمل، 40؛ ر. ک: «منابع علم امام (ع)»، 3024؛ «گستردگی علم امامان(ع)»، 30316؛ «علم امام(ع) به جزئیات )»، 107381؛ «علم امامان(ع) به امامت خویش »، 64767.

[23]. معارف قرآن در المیزان، ص 177- 184، المیزان ذیل آیات: معارج، 4؛ زخرف، 82؛ مؤمن، 15 و 7؛ اعراف، 54؛ حاقه، 17؛ حدید، 4.

[24]. منابع و مآخذ: امین، سید مهدى، معارف قرآن در المیزان، ج 7 و 10 و 11 و 17 و 18، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول، 1370ش؛ شیرازى، صدرالدین محمد، الحکمة المتعالیه، ج 6، ص 118 - 110 و ص 149 و 306، ج 2، ص 311 – 299، بیروت، دارالحیاء التراث العربى، چاپ چهارم، 1410ق؛ طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى؛ طبرسى، ابى على فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 2، ص 311، تهران، مکتبة العلمیه الاسلامیه؛ طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان، ص 91- 92، تهران، کتابفروشى اسلامى، چاپ دوم؛ قمى مشهدى، محمدبن محمد رضا، کنز الدقایق، ج 4، ص 344 – 342، تهران، مؤسسه طبع و نشر (وزارت ارشاد)، چاپ اول، 1411ق؛ مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن، ج 1 - 3، قم، مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، 1368ش؛ مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 8 و 9 و 15 و 18، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفدهم، 1374ش.