کلمه‌ی «خضاب» از ریشه‌ی «خ-ض-ب» به معنای تغییر رنگ است[1] که در گذشته معمولا با رنگ‌هایی طبیعی؛ مانند «حنا» و «کتم»[2] (گیاهى که رنگ سیاه را با آن می‌ساختند)[3] صورت می‌گرفت. خضاب‌کردن به رنگ‌های گوناگونی مانند سیاه(مشکی)،[4] سرخ(قرمز)،[5] زرد،[6] و ... انجام می‌شد، و اگر با موادی غیر از حنا بود، به آن «صبغ» نیز می‌گفتند.[7]

در روایات نسبت به رنگ‌آمیزی مو سفارش شده و فایده‌هایی نیز برای آن اعلام شده که صرف نظر از سند به برخی از آنها اشاره می‌شود:

اهمیت خضاب کردن

1. رسول خدا(ص) فرمود: هزینه‌ی یک درهم براى خضاب، برتر از (انفاق) هزینه‌ی یک درهم در راه خدا است.

 در خضاب چهارده ویژگى است: باد گوش‌ها را دور می‌کند، پرده را از چشم دور می‌نماید، خیشوم‌‌هاى(رگ‌‌های داخل) بینى را نرم و روان می‌کند، دهان را خوشبو می‌کند، لثه را محکم می‌نماید. غشیان(بیهوشى به خاطر غلبۀ زردآب) را از بین می‌‌برد، وسوسه‌ی شیطان را اندک می‌کند. فرشتگان به آن شادمان می‌‌شوند، مؤمن به آن بشارت می‌‌گیرد و کافر را به خشم می‌‌آورد. خضاب زینت و پاکى و موجب برائت در قبر است و دو فرشتۀ نکیر و منکر از آن شرم و حیا می‌‌کنند.[8]

بر این اساس به خضاب کردن بدن، در روایات اشاره شده است:

الف) خضاب تمام بدن

احمد بن عبدوس بن ابراهیم می‌گوید: امام باقر(ع) را دیدم که از حمام خارج شده بود، در حالی‌که در اثر حنا، از فرق سر تا پاى ایشان مانند گُل سرخ شده بود.[9]

 ب) خضاب سر و صورت

امام صادق‌(ع) فرمود: «خضاب سر و ریش سنت است».[10] بر این اساس، باید گفت که بهتر است موهای سر و صورت با هم خضاب شوند.

ج) خضاب دست و انگشتان

امام باقر(ع) در حالی‌که بر انگشت‌‌هاى خود حنا بسته بود، فرمود: وقتى نوره به ناخن‌‌ها می‌رسد شبیه ناخن مرده می‌شود، ولی می‌‌توان با حنا می‌توان آنها را آراست.[11]

رنگ‌های برگزیده برای خضاب

اگرچه انسان با سلیقه خود و نیز عرف جامعه‌ای که در آن زندگی‌ می‌کند، می‌تواند موهای خود را به رنگ دلخواه درآورد؛ اما روایتی از پیامبر(ص) نشانگر آن است که حضرتشان با آنکه رنگ‌های زرد و سرخ را می‌پسندیدند، اما رنگ سیاه را زیباتر می‌دانستند:

مردى بر رسول خدا(ص) وارد شد و ریش خود را رنگ زرد کرده بود. آن‌حضرت(ص) فرمود: چه رنگ زیبایی! همان فرد بعد از مدتی ریش خود را با حنا سرخ کرده و بر حضرتشان وارد شد، ایشان فرمود: این رنگ زیباتر از رنگ قبلى است! وی برای بار سوم ریش خود را با خضاب، سیاه رنگ کرده بود و خدمت پیامبر(ص) رسید. این‌بار حضرتشان تبسمی کرد و فرمود: این رنگ از آن دو رنگ قبلى نیز زیباتر است.[12]

گیاهان سفارش شده برای خضاب

1. حنا: امام صادق(ع) فرمود: حنا بوى گند عرق را می‌برد، آبرو و خرمى می‌‌آورد، بوی بدن را خوش می‌سازد، و فرزند را زیبا می‌‌کند.[13]
2. کتم: گزارش شده که پیامبر اسلام(ص) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) با کتم خضاب می‌‌کردند.[14]
3. وسمه: امام صادق(ع) فرمود: «امام حسین(ع) در حالی به شهادت رسید که با وسمه خود را خضاب نموده بود».[15]، [16]

ظاهرا دو مورد اخیر برای تهیه رنگ سیاه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نکته: استفاده معصومان(ع) از گیاهانی خاص و نیز توصیه به استفاده از آنها به خودی خود نشانگر آن نیست که نباید از مواد طبیعی و مصنوعی دیگری برای رنگ‌کردن استفاده کرد؛ زیرا اثبات شیء نفی ما عدا نمی‌کند.

[1]. واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق، مصحح، شیری، علی، ج 1، ص 465، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.‌

[2]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 1، ص 357، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[3]. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، ج 10، ص 90، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، چاپ اول، 1421ق.

[4]. لسان العرب، ج ‏1، ص  357.

[5]. ابن سیده، علی بن اسماعیل‏، المحکم و المحیط الأعظم‏، ج 5، ص 45، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق.

[6]. همان.

[7]. تاج العروس من جواهر القاموس، ج‏ 1، ص 465.

[8]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 6، ص 482، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[9]. همان، ص 509.

[10]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 81، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.

[11]. کافی، ج ‏6، ص 509.

[12]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 123، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[13]. کافی، ج ‏6، ص 484.

[14]. من لا یحضره الفقیه، ج ‏1، ص  122.

[15]. کافی، ج ‏6، ص 483.

[16]. «رنگ کردن مو»، 15176.