«اعتکاف»؛ در لغت به معنای اقامت و ماندن در جایی و در اصطلاح دینی، عبارت است از اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال.[1] اين عبادت -علاوه بر اين‌كه پیروی از پيامبر اكرم(ص) است و داراى ثواب می‌باشد- اثر عميقى در پاکیزگی روح دارد، انسان را متوجّه پروردگار می‌كند و موجب توجّه مخصوص به معنويات و عالم آخرت می‌شود.
حال در ذیل، برخی از احکام اعتکاف بیان می‌شود:

الف. اعتكاف، عملى مستحب است و با نذر، قسم، عهد و اجاره (انجام دادن آن به نیابت از شخصی دیگر)، واجب می‌شود (به لحاظ اين‌كه عمل به نذر، قسم، عهد و اجاره واجب است)؛ امّا اعتكافِ زن اگر با حقّ شوهر منافات داشته باشد، همچنين اعتكاف فرزند در صورتى كه موجب اذيّت پدر و مادر گردد، حرام می‌باشد.
ب. هرچند اصل اعتکاف، مستحب است و شخص معتکف می‌تواند در روز اوّل و دوم تا قبل از مغرب، از ادامه آن صرف نظر كند و اعتكاف را قطع نماید؛ ولی اگر روز دوّم را تا مغرب به قصد اعتكاف در مسجد توقّف نمود، اعتكاف روز سوّم بر شخص واجب می‌شود. و یا اگر به مدّت پنج روز در اعتكاف ماند، اعتكاف روز ششم واجب می‌گردد.
ج. درباره چگونگی زمان و مکان اعتکاف به نمایه 9752 (اعتکاف در اسلام) مراجعه نمایید.
شرايط صحت اعتكاف
شرایط صحت اعتکاف عبارت‌اند از:‌
1. ایمان
2. عقل
3. قصد قربت؛ پس اگر از روى ريا اعتكاف كند، يا قسمتى از آن‌را ريايى انجام دهد، باطل می‌شود.
4. نيّت اعتكاف و توقّف در مسجد قبل از طلوع فجر (قبل از اذان صبح) تا مغرب روز سوّم؛ و این‌که تعيين كند كه اعتكافش واجب است (كه با نذر يا غير آن واجب شده) و يا مستحبّ.
5. روزه گرفتن در ايّام اعتكاف.
6. اعتكاف كمتر از سه روز نباشد؛ ولى زيادتر از سه روز مانعى ندارد؛ هرچند مقدار زيادتر، يک روز، يا نصف روز باشد. پس اگر كمتر از سه روز نيّت كنند، اعتكاف باطل است.
7. در مسجد جامع باشد.
8. روزهاى اعتكاف را بايد به‌طور مستمرّ در مسجد توقّف كنند و نبايد از مسجد خارج شوند، مگر براى كارى‌ ضرورى؛ آن‌هم اگر طولانى شود به‌طورى كه صورت اعتكاف بهم بخورد، اعتكاف باطل می‌شود.[2]
محرّمات اعتكاف
1. انجام رفتارهای شهوانی حتی نسبت به همسر؛ مثل لمس كردن‌ و بوسيدن از روى شهوت، ولى نگاه التذاذى به همسر حرام نيست، هر چند احتياط آن است كه از آن اجتناب شود.
2. بو كردن عطر و گیاهان و گل‌هاى خوشبو؛ اگر با لذّت باشد.
3. خريد و فروش؛ ولى اگر براى غذا و نيازهاى روزانه ناچار باشد و نتواند كسى را وكيل در خريد كند، می‌تواند به مقدار نیاز، خريد كند و حرام نيست.
4. بحث و جدال در مسائل دنيوى، دينى و علمى، در صورتى كه به قصد اظهار فضل و به منظور غلبه بر مخاطب باشد؛ ولى چنانچه به قصد اثبات حق و اظهار مطلب علمى باشد، مانعى ندارد.
مبطلات اعتكاف
1. تمام چيزهايى كه روزه را باطل می‌كند، اگر در روز واقع شود، اعتكاف را باطل می‌كند؛ زیرا شرط صحت اعتكاف، روزه است و هرگاه روزه باطل شد، اعتكاف نيز قهراً باطل می‌شود.
2. آميزش و همبستری؛ چه در روز واقع شود و چه در شب.
3. بنابر احتياط [واجب]، ارتكاب ساير محرماتِ اعتکاف نيز موجب بطلان اعتكاف می‌شود. امّا چنانچه سهواً مرتكب يكى از محرّمات اعتكاف شدند، اعتكاف باطل نمی‌شود؛ مگر آميزش كه اگر سهواً نيز انجام شود، اعتكاف باطل مى‌شود.
ضمناً، چنانچه اعتكاف را به يكى از مبطلات باطل كردند، در صورتى كه آن اعتكاف واجب بوده، واجب است آن‌را قضا كنند. همچنين در صورتى كه مستحب بوده، ولى بعد از دو روز اوّل آن‌را باطل كنند؛ امّا اگر اعتكاف، اعتكاف مستحب بوده و در دو روز اوّل آن‌را باطل كردند، قضا ندارد.
كفّاره باطل كردن اعتكاف‌
اگر کسی اعتكاف واجب را با آميزش باطل كند، كفّاره بر او واجب می‌شود؛ و كفّاره باطل كردن اعتكاف، مثل كفّاره باطل كردن روزه ماه رمضان است. امّا اگر آن‌را با ارتكاب ساير محرّمات باطل كند، بنابر احتياط مستحبّ، كفّاره دارد و كفّاره آن نيز مثل كفّاره باطل كردن روزه در غیر ماه رمضان است.[3]
مستحبات اعتكاف
بعضى از مستحبات اعتکاف چنین است:
1. اعتكاف در ماه رمضان بوده و بهتر است دهه آخر ماه آن باشد.
2. آداب و مستحبّاتى كه براى روزه ماه رمضان وارد شده، رعايت شود.
3. چشم، گوش، زبان و اعضا و جوارح را از زشتی‌ها و گناهان حفظ کند.
4. از خشم، غيبت، تهمت، حسد و نزاع دوری کند.
5. حلم، صبر، وقار، خشوع و خوف از خدا را پيشه كند و از اهل شرّ و افراد غير متّقى فاصله بگیرد.
6. به دعا و قرائت قرآن (از جمله اعمال ام داوود)[4] و ذكر خدا مشغول باشد.[5]
از آن‌جا كه مراسم اعتكاف در مساجد و به صورت دسته‌جمعى برگزار می‌شود، لازم است اعتكاف‌كنندگان به وظايف اجتماعى و حقوق ديگران بيشتر توجه داشته، و آداب دعا و عبادات دسته‌جمعى را بهتر رعايت كنند. چه آن‌كه رعايت حال ديگران در هنگام استراحت و در رفت و آمدها و به خصوص در هنگام خواندن دعاها لازم و ضرورى است؛ و عقل، عرف و شرع بر آن سفارش‌ و تأكيد دارد. و در اين رابطه به دو نکته باید توجه بیشتری داشت:
1. بهترين دعاها، دعاى با خشوع و پنهانى است‌.
2. رعايت حقوق مردم مقدّم بر حق اللّٰه است‌.
مثلاً اگر خواندن دعا با سر و صدا، موجب رنجش ديگران شده و حواس آنها را پرت می‌کند، باید از آن پرهیز شود و باید دانست در این موقعیت‌ها دعاى آرام و آهسته به مراتب افضل از خواندن دعا با صداى بلند و به صورت دسته‌جمعى است که موجب مزاحمت براى ديگران است. [6]
[1]. برگرفته از: «اعتکاف در اسلام»، سؤال 9752.
[2]. ر.ک: «موارد جواز خروج از مسجد در زمان اعتکاف»، سؤال 38016.
[3]. ر.ک: فاضل لنكرانى، محمد، اعتكاف و احكام آن، ص 8 – 28، قم، مركز فقهى ائمه اطهار(عليهم السلام)، چاپ اول، 1427ق؛ سبحانى، جعفر، رساله توضيح المسائل، ص 335 – 341، قم، مؤسسه امام صادق(عليه السلام)، چاپ سوم، 1429ق.
[4]. ر.ک: مفاتیح الجنان، اعمال نیمه ماه رجب.
[5]. اعتكاف و احكام آن، ص 64.
[6]. ر.ک: همان، ص 29 – 33.