بی‌گمان برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) یکی از شعائر بزرگ شیعیان محسوب می‌شود که در طول تاریخ توانست ارزش‌های مکتب تشیع را حفظ کند و از نسلی به نسل دیگر منتقل نماید.
برای پی بردن به اهمیت و فلسفۀ عزاداری سید الشهداء(ع) بیان به چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:
1. توجه به فضیلت‌ها و صفات والای انسان‌های فرزانه، برجسته و برگزیده
یکی از محورهایی که در آیات متعددی از قرآن کریم مورد تأکید واقع شده، زنده نگه‌داشتن یاد و خاطرۀ مردان الهی و شخصیت‌های فرزانه و برجستۀ تاریخ، و سرگذشت عبرت آموز آنان است.

در سورۀ مریم، خداوند می‌فرماید: «در این کتاب از ابراهیم نیز یاد کن،
او بسیار راست‌گو و پیامبر خدا بود».[1] و سپس برخورد قهر آمیز او را با بت‌ها و بت پرستان بیان می‌کند.
در آیۀ دیگری می‌فرماید: «در این کتاب از ادریس نیز یاد کن، او بسیار راست‌گو و پیامبر (بزرگی) بود و ما او را به مقام والایی رساندیم».[2] و در پی آن به پیامبرانی اشاره می‌کند که مشمول نعمت‌های خدا قرار گرفتند.
در سورۀ دیگری می‌فرماید: «به خاطر آور بندۀ ما ایوب را، هنگامی که پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است (به او گفتیم) پای خود را بر زمین بکوب، این چشمۀ آبی خنک برای شست‌وشو و نوشیدن است و خانواده‌اش را به او بخشیدیم و همانند آن‌را به آنان افزودیم تا رحمتی از سوی ما باشد و تذکری برای اندیشمندان».[3]
روشن است که در این آیات و آیاتی نظیر اینها، به جنبه‌های شخصی و خانوادگی و کارهای معمولی در زندگی این بزرگان توجه نشده است، بلکه از صلاحیت‌ها و فضیلت‌های اخلاقی و برنامه‌های سازندۀ آنان سخن به میان آمده است، و این موضوع نمایانگر آن است که یاد و خاطرۀ شخصیت‌های برجسته و بزگزیدۀ تاریخ بشر باید زنده بماند و صفات و حالات پسندیدۀ آنان مورد توجه باشد؛ از این رو، می‌بینیم که امامان معصوم(ع) در زنده نگه‌داشتن یاد و نام شهیدان کربلا، به ویژه سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع)، از شیوه‌های گوناگونی بهره می‌گرفتند.
2. امامان بزرگوار شیعه(ع) و شیوه‌های گوناگون بزرگ‌داشت عزداری امام حسین(ع)
الف) برپایی مجالس سوگواری: یکی از شیوه‌هایی که امامان(ع) برای زنده نگه‌داشتن نهضت حسینی به کار گرفته‌اند، برپایی مجالس سوگواری، گریستن و گریاندن برای مصیبت‌های جانسوز کربلا و یادآوری آن حادثه در زمان‌های مناسب است.
امام سجاد(ع) در طول دوران امامتش پیوسته سوگوار قصۀ عاشورا بود، در این مصیبت آن‌قدر گریست که از «بکائین» (بسیار گریه کنندگان) به شمار آمد و لقب گرفت.[4]
علقمه حضرمی نقل می‌کند که امام باقر(ع) در روز عاشورا برای امام حسین(ع) در خانه‌اش اقامه عزا می‌کرد و خود آن حضرت برای جدش می‌گریست، تقیه نمی‌کرد و به کسانی که در خانه بودند می‌فرمود: برای آن‌حضرت سوگواری کنند و در مصیبت حسین‌(ع) به یکدیگر تسلیت بگویند.[5]
امام صادق (ع) به داوود رقی فرمود: من هرگز آب سرد ننوشیدم جز این‌که به یاد امام حسین(ع) افتادم.[6]
از حضرت امام رضا (ع) روایت شده است: وقتی ماه محرم می شد، کسی پدرم (امام کاظم) را خندان نمی‌دید و اندوه و حزن بر وی غالب می‌شد تا روز دهم، و چون روز عاشورا فرا می‌رسید، آن روز، روز مصیبت و حزن و گریۀ او بود و می‌فرمود: امروز، روزی است که حسین(ع) شهید شده است.[7]
ائمه اطهار(ع) نه تنها خود در عزای سالار شهیدان می‌گریستند، بلکه همواره مردم را به گریستن بر آن‌حضرت تشویق و ترغیب می‌نمودند. در روایتی آمده است: هر کس بر حسین(ع) بگرید، یا (حتی) یک تن را بگریاند، پاداشش بهشت است و هر کس حالت اندوه و گریه به خود بگیرد نیز، پاداشش بهشت خواهد بود.[8]
تشویق شاعران به مرثیه سرایی؛ شاعرانی که مصیبت‌های کربلا را به شعر درآورده و در مجالس و محافل می‌خواندند، همواره مورد لطف و عنایت ویژۀ امامان معصوم(ع) قرار می‌گرفتند، افرادی چون کمیت اسدی، دعبل خزاعی، سید حمیری و ... .
ب) تشویق و ترغیب به زیارت امام حسین(ع): بزرگ‌داشت بزرگان و زیارت قبر قهرمانان رسم نیکی بوده است که از دیرباز میان ملت‌های جهان و امت‌های گوناگون، مورد توجه بوده و هست. از این میان سید و سالار شهیدان و رهبر آزادگان، امام حسین(ع) آفتابی دیگر و بزرگی بس بهتر و بزرگ‌تر است که باید نام و یادش را به نیکی تمام، بزرگ داشت. سخنان پیشوایان پاک و معصوم (ع) در فضیلت زیارت کربلای حسینی چندان زیاد است که می‌توان گفت: برگزیدگان خدا در هر فرصت و مناسبتی مردم را به زیارت مرقد نورانی سالار شهیدان(ع) تشویق و ترغیب می‌کردند، تو گویی این برنامه‌ای بود که خود را بر آن متعهد می‌دانستند و این کار گذشته از این‌که سبب پیوند روحی و فکری مسلمانان با آن امام همام بود، نوعی از مبارزه، بلکه بهترین مبارزه با ستمگران و زورمداران نیز به حساب می‌آمد، چنان که همیشه چنین بوده و امروز نیز چنین است؛ در باب زیارت آن‌حضرت، احادیث فراوانی داریم که به یکی از آنها بسنده می‌کنیم.
امام صادق (ع) فرمود: هر کس می‌خواهد در روز قیامت بر سر سفره‌های نور بنشیند به زیارت امام حسین(ع) برود.[9]
3. ویژگی ماه محرم، ماه پیروزی خون بر شمشیر
ماه محرم کتابی است بسیار گرانبها، روز و شب‌هایش، ساعت‌ها و لحظه‌هایش، صفحاتی است از درس معرفت الله و انسانیت و شرافت و عزت و آزادگی، آری، هم چگونه زیستن را به انسان می‌آموزد و هم چگونه مردن را. حسین(ع)، این گنجینه پر بها با گفتن «هیهات منا الذله» به همۀ نسل‌ها و عصرها و به همه زمان‌ها و زمین‌ها، پیام داد که هان، ای فرزندان آدم و ای حق طلبان و عدالت خواهان جهان! به پاخیزید و در برابر حکومت‌های شیطانی و زورگویان و ستم‌گران سر تسلیم فرود نیاوردید... .
علاوه بر این حسین(ع) در آخرین لحظات عمرش که یکه و تنها در برابر هزاران جلاد تا دندان مسلح قرار داشت با جملۀ «هل من ذاب يذب عن حرم رسول الله (ص)...»[10] نصرت و یاری خواست، گویا او از همۀ انسان‌های بیدار، از هر نسل و در هر زمان یاری می‌طلبد، او که ساعات و دقایقی پیش، یاران و عزیزانش را یکی پس از دیگری از دست داده است، او که جنازۀ جوان دلبندش، حضرت علی اکبر را کشان کشان به خیمه برده و دقایقی قبل، قمر بنی هاشم، برادر وفادار و علمدارش، حضرت عباس(ع) را در خون غلطان دیده، او که دیگر کسی را نداشته و امیدی بر زنده ماندن ندارد و می‌داند که به زودی با لب تشنه به ملاقات جدش، رسول خدا(ص) خواهد رفت، برای چه کمک می‌خواهد و از چه کسی نصرت می طلبد؟! او برای نجات خود از مرگ، صدایش را به «هل من ذاب يذب عن حرم رسول الله...» بلند نکرده است، بلکه از نسل‌های آینده نیز یاری می‌جوید که درخت توحید و یکتاپرستی را که در حال خشکیدن است فراموش نکنند و از خونی که او و یارانش برای آبیاری آن درخت ریختند، پاسداری نمایند، تا نهضت عاشورا جاودانه بماند و خاطرۀ حماسه شهیدان کربلا همیشگی باشد و اسلام را بیمه کند.
4. سوگواری عامل وحدت و رمز موفقیت
هر ملتی برای بقا و موفقیت خویش نیاز به عامل وحدت و اجتماع دارد، بدون شک مهم‌ترین عامل وحدت در میان پیروان اهل بیت پیامبر(ص) که با کمترین زحمت و هزینه، می‌تواند توده‌های میلیونی را گرد یک محور قرار دهد. همین مراسم عزاداری بر سالار شهیدان و یاران با وفای او است. این عامل می‌تواند رهایی بخش انسان‌ها از چنگ استبداد و استعمار باشد. در طول تاریخ جریان سوگواریی بر شهیدان کربلا، زمینه ساز قیام‌ها و انقلاب‌های کوچک و بزرگ بوده است؛ مانند قیام توابین که با یزیدیان جنگیدند، و قیام مختار که اکثر خون آشامان کربلا را به سزای اعمالشان رساند و شکست سختی بر سپاه نیرومند اموی وارد ساخت و ... . به طور کلی به گفتۀ برخی از صاحب نظران، بیشتر انقلاب‌های دنیا از توجه به قیام حماسه سازان کربلا نشأت گرفته است که یک نمونۀ آشکار آن، آزادسازی شبه قاره هند، از دست استعمار انگلیس بود. گاندی رهبر این انقلاب می‌گوید: من برای ملت هند چیز تازه‌ای نیاوردم، فقط نتیجه‌ای که از مطالعات و تحقیقاتم درباره تاریخ زندگی قهرمان کربلا به دست آورده بودم، ارمغان ملت هند نمودم، اگر بخواهیم ملت هند را نجات دهیم واجب است همان راهی را بپیماییم که حسین بن علی(ع) پیمود.[11]
نمونۀ دیگر آن، نقش عظیم حادثه کربلا و عاشورا، در به وجود آمدن انقلاب شکوه‌مند اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) است که دنیا را به لرزه افکند.

[1] مریم، 41.
[2] مریم، 56 و 57.
[3] ص، 41-43.
[4] وسائل الشیعة، ج 2، ص 922.
[5] وسائل الشیعة، ج 10، ص 398.
[6] امالی صدوق، ص 142.
[7] مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، بخش مربوط به اعمال ماه محرم.
[8] بحارالانوار، ج 24، ص 284.
[9] «من سره ان یکون علی موائد النور یوم القیامة، فلیکن من زوار الحسین بن علی علیهما السلام»، کامل الزیارات، ص 135.
[10] سید بن طاوس، اللهوف، ص ۱۱، جهان، تهران، ۱۳۴۸ش.
[11] نگاهی به زندگی امام حسین (ع)، محمد محمدی اشتهاردی، ص 109.