امام رضا(ع) هشتمین امام شیعیان، از سلاله پاک رسول خدا(ص) و هشتمین جانشین پیامبر مکرّم اسلام است. بنابر نظر مشهور مورّخان امام رضا(ع)، در یازدهم ذی قعده سال ۱۴۸ هـجری قمری در مدینه منوّره متولّد شد.[1]
نام و القاب
نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن‌حضرت، «ابوالحسن» است. امام رضا(ع) دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، ‏صابر، فاضل، قرة ‏اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و... هستند،[2] اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.

پدر و مادر
پدر بزرگوار امام رضا(ع)، امام موسای کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند.
مادر گرامی امام رضا(ع) نجمه نام داشت.[3] البته نام‌های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده‌اند.[4]
دوران کودکى و جوانى
حضرت رضا(ع)، دوران کودکى و جوانى را تا سال 183 هجری قمری در مدینه طیّبه[5] که مهبط وحى بود در خدمت پدر بزرگوارش سپرى کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم(ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتى را که امام کاظم(ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت.[6]
البته گزارشی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.
ازدواج
امام رضا(ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد(ع) است. وی کنیزى بود که به او سبیکه یا دُرّه می‌گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالى نوبه (منطقه‌ای در آفریقا) است.[7] و همسر دائمی امام رضا(ع) ام حبیبه بود.[8]
فرزندان
در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا(ع) نقل‌های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر، به نام‌های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده‌اند؛[9] همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن‌حضرت نام برده است؛[10] امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم(ع)، فرزندی جز امام جواد(ع) نداشتند.[11] ابن شهرآشوب[12] و طبرسى،[13] نیز بر همین اعتقادند.
امامت
امامت و وصایت حضرت رضا(ع) بارها توسط رسول خدا(ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان(ع) اعلام شده بود. بویژه امام کاظم(ع) بارها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آنها اشاره می‌‌شود:
از محمّد بن اسماعيل بن فضل هاشمىّ چنين روايت شده است كه‏ گفت: بر امام موسى كاظم(ع) وارد شدم در حالى كه ايشان به شدّت مريض بودند، به حضرت عرض كردم: اگر خداى ناكرده براى شما اتّفاقى بيفتد- و خدا آن‌روز را نياورد- به چه كسى رجوع كنيم (امام بعد از شما كيست)؟ فرمود: «به فرزندم علىّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصىّ و جانشين من بعد از مرگم خواهد بود».[14]
امام رضا (ع) در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت، و به رسیدگى امور پرداخت، شاگردان پدر را به دور خودش جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق(ع) مشغول شد و در این راستا گام‌هاى بزرگ و استوارى برداشت.
پس از شهادت امام کاظم(ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا(ع) شروع شد، و با توجه به این‌که هارون (پنجمین خلیفه عباسى) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا(ع) معاصر زمان هارون بود.
مدت امامت آن‌حضرت، حدود ۲۰ سال طول کشید که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن در خراسان گذشت.
فضائل
از نگاه بزرگان شیعه، امام رضا(ع) مانند دیگر امامان معصوم(ع)، تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی را در مرتبه اعلی داشت. به گفتۀ آنان، او آن‌چنان در قلّه شکوه‌مند کمال و فضیلت قرار دارد که نه تنها دوستان و پیروانش او را ستوده‌اند، بلکه دشمنان کینه توز و سرسخت هم به مدح و ستایش او پرداخته‌اند. درباره اوصاف اخلاقی آن‌حضرت «ابراهیم بن عباس» می‌‌گوید: «هرگز ندیدم که امام رضا(ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی‌داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده‌اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می‌‌نشست، همه خدمت‌کاران و غلامان را کنار سفره می‌‌نشاند».[15]
خلفای هم عصر
امام رضا(ع) در دوران امامت خود با سه تن از حُكّام و خلفای عباسى روبرو و معاصر بود: هارون الرشيد، امين و مأمون.[16]
شهادت
امام رضا(ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیلۀ مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن‌حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست مأمون خلیفه عباسی به شهادت رسید.
در تعیین سال شهادت امام نقل‌های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال ۲۰۲ هجری قمری را سال شهادت حضرت می‌دانند[17] و عده‌ای سال ۲۰۳ هجری قمری را؛ [18] اما مشهور، نظریه دوم است.
در تعیین روز شهادت آن‌حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان،[19] هفدهم ماه صفر،[20] و آخر ماه صفر.[21]
در میان این نقل‌ها، نظریه آخر؛ یعنی آخرین روز از ماه صفر، مشهورترین و قابل اعتمادترین نقل است.
بنابراین، مشهورترین و قوی‌­ترین نظریه در تاریخ شهادت آن‌حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری است.[22]
[1]. كلینى، محمد بن یعقوب، كافی، محقق، مصحح، غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، ج 1، ص 486، تهران، دار الكتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق؛ مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولى محلاتى، هاشم‏، ج 6، ص 70، تهران، دار الكتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 247، قم، كنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[2]. خصيبى، حسين بن حمدان، الهداية الكبرى، ص 279، بیروت، البلاغ، 1419ق؛ اربلى، على بن عيسى، كشف الغمة في معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولى محلاتى، هاشم‏، ج 2، ص 284، تبریز، بنى هاشمى، چاپ اول، 1381ق.
[3]. طبرسى‏، احمد بن على، الاحتجاج على أهل اللجاج‏، ج 2، ص 374، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق؛ شيخ مفيد، الاختصاص، ص 196، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413ق.
[4]. امین عاملی، سید محسن، سیره معصومان، ترجمه، حجتی کرمانی، علی، ج 6، ص 142، تهران، نشر سروش، 1376ش؛ قرشی، باقر شريف‏، پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا عليه السلام‏، ترجمه، صالحی، سيد محمد، ج 1، ص 40 و 41، تهران، اسلامیه، چاپ اول، 1382ش.
[5]. جعفریان، رسول، حيات فكرى و سياسى امامان شیعه علیهم السلام‏، ص 426، قم، انصاريان‏، چاپ ششم، 1381ش؛
[6]. ر.ک: پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا عليه السلام‏، ج 1، ص 50.
[7]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 91، قم، نشر آل البیت، 1417ق؛ امين عاملى‏، سید محسن، أعيان الشيعة، ج 2، ص 32، بیروت، دار التعارف‏، 1403ق.‏
[8]. شیخ صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 147، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق؛ مازندرانی، ابن شهر آشوب‏، المناقب، ج 4، ص 367، قم، نشر علامه، 1379ق؛ أعیان الشیعة، ج 2، ص 23؛ شمس الدين محمد بن طولون‏، الأئمة الاثنا عشر، ص 97، قم، نشر رضی، بی‌تا؛ المرعشى التستری، القاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل‏، ج 12، ص 386، قم، مكتبة آية الله المرعشى النجفى‏، چاپ اول، 1409ق. ‏
[9]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏48، ص 320، بیروت، دار إحياء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1403ق؛ كشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 2، ص 791؛ أعیان الشیعة، ج 2، ص 13؛ حَمَوى‏، محمد بن اسحاق‏، أنيس المؤمنين‏، ص 203، تهران، بنياد بعثت‏، 1363ش؛ حسينى عاملى‏، سید تاج الدین، التتمة فی تواريخ الأئمة عليهم السلام، ص 123، قم، نشر بعثت، چاپ اول، 1412ق.‏
[10]. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ ... قَالَ حَدَّثَنَا فَاطِمَةُ بِنْتُ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى (ع)...»؛ ‏شیخ صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 71، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.
[11]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 271: «وَ مَضَى الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى (ع) وَ لَمْ يَتْرُكْ وَلَداً نَعْلَمُهُ إِلَّا ابْنَهُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ(ع)».
[12]. المناقب، ج 4، ص 367: «وَ وَلَدُهُ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ فَقَط».
[13]. إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 86: «و كان للرضا عليه السلام من الولد ابنه أبو جعفر محمد بن عليّ الجواد عليه السلام لا غير».
[14]. عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 20 و 21.
[15]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۲، ص 184.
[16]. پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا عليه السلام‏، ج 2، ص 347؛ برای آشنایی بیشتر با زندگی امام هشتم شیعیان(ع)، می توانید به سایت اسلام پدیا، مدخل «امام رضا» مراجعه نمایید.
[17]. الأئمة الاثنا عشر، ص 98؛ ابن ابى الثلج‏، تاريخ أهل البيت‏، تحقیق، حسینی، سیدمحمدرضا، ص 83، قم، آل البیت، چاپ اول، 1410ق.
[18]. کافی، ج 1، ص 486؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 247؛ أنيس المؤمنين‏، ص 203؛ طبرسی، فضل بن حسن‏، تاج المواليد، ص 98، بیروت، دار القار، چاپ اول، 1422ق؛ التتمة فی تواريخ الأئمة عليهم السلام‏، ص 123.
[19]. فتال نيشابورى‏، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين‏، ج 1، ص 531، قم، دليل ما، چاپ اول، 1423ق.
[20]. التتمة فی تواريخ الأئمة عليهم السلام‏، ص 123.
[21]. الأئمة الاثنا عشر، ص 98؛ إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج 2، ص 41؛ أنيس المؤمنين‏، ص 203.
[22]. بحار الأنوار، ج ‏۴۹، ص ۳.