امام مهدی(عج) در سال 255 قمری در سامراء متولد شد. نام پدر آن‌حضرت، امام حسن عسکری(ع) و نام مادرش نرجس، یا حکیمه(دختر یشوعا، پسر قیصر روم که مادرش از اولاد حواریّون و نسبش به شمعون وصیّ حضرت عیسی می‌رسد) بود.[1]

منابع تاریخی و روایی تصریح دارند که امام عسکری(ع) فقط یک فرزند داشت که نامش مهدی(عج) است.[2]

شیخ مفید در این‌باره می‌نویسد: امام پس از حضرت عسکری، فرزندش امام زمان(عج) است كه نام و كنیه‌اش مساوى با نام و كنیه رسول خدا(ص) بوده، پدرش به غیر از او در باطن و ظاهر فرزندى نداشت.‏[3]

ادله تاریخی و روایی ولادت و حیات حضرت مهدی(عج) فراوان است؛ برای نمونه، به چند سند تاریخی اشاره می‌شود:

1. گروهی از دانشمندان نامدار اهل سنت؛ مهدی(عج) را از اولاد فاطمه(س) می‌دانند که در پس پرده غيبت زندگی می‌كند و روزی به امر خداوند ظهور خواهد كرد.[4]
2. امام عسكری(ع) قبل از ولادت امام مهدی(عج) از ولادت فرزندش خبر داده بود،‌ از جمله به عمه‌اش «حكیمه خاتون» فرمود: «در شب پانزدهم شعبان فرزندم مهدی از نرگس خاتون متولد می‌شود».[5]

ابراهیم بن ادریس می‌گوید: امام عسكری(ع) گوسفندی را برای من فرستاد و فرمود: «این ‌را به جهت ولادت فرزندم "مهدی" عقیقه كن، خودت و خانواده‌ات بخورید».[6]

3. امام عسكری(ع) افزون بر این‌كه قبل از ولادت امام مهدی به آن بشارت داده و بعد از تولد نیز خبر آن را به برخی خواص گفت، برای افزایش ایمان و اطمینان شیعیان، فرزندش امام مهدی را به تعدادی نشان داد؛ احمد بن اسحاق می‌گوید: امام عسكری(ع)، كودک سه ساله‌ای را به من نشان داد و فرمود: «ای احمد! اگر تو نزد خدا و پیشوایان گرامی نبودی، فرزندم را نشانت نمی‌دادم. بدان! این كودک هم‌نام و هم‌كنیه رسول خدا است و همان كسی است كه زمین را پر از عدل و داد خواهد كرد».[7]
4. از جمله دلایل ولادت و وجود حضرت(عج)، گواهی نواب اربعه است که بزرگان شیعه به دلیل تأیید و توثیقشان از طرف ائمه قبلی، به آنان اعتماد کامل داشتند.[8]

چهره ظاهری امام زمان(عج)

امام زمان(عج) بعد از شهادت پدرشان هنگامی که برای نماز بر پیکر پاک پدر حاضر شدند، مردم حضرتشان را دیدند ‌که طفلی گندم‌گون، با موهای مجعد و دندان‌های فاصله‌دار بودند.[9]

در مورد قیافه و شكل و شمایل ظاهری حضرت به طور كلی دو دسته روایت وجود دارد:

الف) روایاتی كه مطلق است و سن را بیان نمی‌كنند و فقط جوان بودن حضرت را متذكر می‌شود؛

ب) روایاتی كه علاوه بر تأكید بر جوانی، سن و سال را هم مشخص می‌كند.

لازم است در مورد سن و  چهره ظاهری حضرت، نکاتی چند را متذکر شویم:

می‌دانیم كه سن حضرت بیش از هزار سال است و روایاتی كه سن ایشان را بین 30 تا 40 سال بیان كرده، منظور این است كه در زمان ظهور چهره و سیمای نورانی حضرت در این سن است و اختلاف سن در این موضوع موجب تضاد نمی‌شود؛ زیرا این اعداد نشانگر سن انسان كامل و جوان است.[10]

امام زمان(عج)، ازدواج و فرزند

زندگانى شخصى حضرت مهدى(عج) از جمله مسائلى است كه نمی‌توان در آن به سادگى به علم و یقین رسید. با این وجود، در اینکه آیا امام زمان(عج) زن و فرزند دارد، سه احتمال وجود دارد:

1. امام(عج) اساساً ازدواج نكرده است.
2. ازدواج كرده اما فرزند ندارد.
3. آن‌حضرت ازدواج كرده و فرزند هم دارد.

داشتن همسر و فرزند اگر چه محتمل است و غیبت آن‌حضرت این لازمه را در پى ندارد كه حتماً باید سنت الهى ازدواج ترک گردد، اما در روایات نمی‌توان به دلیل قانع كننده‌اى در این باب برخورد كرد. شاید بتوان گفت: همان‌طور که تقدیر الهى بر این تعلق گرفته كه وجود نازنین آن‌حضرت در پس پرده غیبت باشد، بر این هم تعلق گرفته كه به جهت مصالحى این مسئله در پرده ابهام باشد.[11]

خوراک و پوشاک امام زمان(عج)

امام مهدی مانند دیگران زندگى می‌كند و از زندگى معمولى و عادى برخوردار است. و آنچه در روایات به چشم می‌خورد این است كه آن‌حضرت از غذا و لباس به حداقل اكتفا می‌نماید.[12]

امام زمان(عج) و مكان زندگى

در زمینه محل زندگی امام عصر با سه دسته روایت مواجه هستیم:

دسته اوّل از روایات كه محل خاصى را براى سكونت آن‌حضرت معرفى نمی‌كنند. اگر چه بعضى از روایات این دسته، جایگاه آن‌حضرت را بیابان‌ها و كوه‌ها می‌دانند.

دسته دوم، زندگى به صورت ناشناس در بین مردم را طرح می‌كنند.

دسته سوم از منطقه خاصى؛ مثل «مدینه» یا كوه «رضوى» در مدینه و یا «مكه» و «ذى طوى» در پیرامون آن، نام می‌برند.

در این‌باره باید گفت: این دسته از روایات هیچ‌گونه تنافى با هم ندارند؛ زیرا زندگى آن‌حضرت به شیوه عادى و معمولى است. چه مانعى وجود دارد كه در بیشتر اوقات به صورت ناشناس در مدینه یا مكه باشد و در مواردی از مردم دورى گزیده و در كوه‏ها و بیابان‏ها به سر برد.[13]

فلسفه غیبت امام مهدی(عج)

منظور از غیبت امام دوازدهم(عج) پنهان شدن آن‌حضرت در غار و زندگی دور از مردم نیست، بلكه آن‌حضرت در بین مردم زندگی و رفت و آمد می‌کنند، و مانند دیگر افراد جامعه، یک زندگى عادى دارند، حضرت مردم را می‌بینند و آنها را می‌شناسند مردم نیز حضرت را می‌بینند، اما ایشان را نمی‌شناسند و نمی‌دانند که ایشان همان حضرت مهدی موعود(عج) هستند تا وقتی که زمان ظهور فرا برسد و ایشان خود را به عنوان امام و پیشواى شیعیان جهان، به مردم معرّفى خواهند كرد؛ زیرا امر غیبت و ظهور حضرت مهدی به اراده و فرمان الهی است و هر گاه خدای تعالی اراده فرماید واقع خواهد شد.

غیبت امام علاوه بر حفظ جان امام مهدی(عج) علت‌ها و حکمت‌های دیگری نیز دارد از جمله:

1. ایجاد زمینه اجرای احکام الهی در جامعه،
2. امیدبخشیدن به مؤمنان و منتظران،
3. تربیت و خودسازى؛ در روایات زیادی بیان شده است که امام زمان(عج) در دوران غیبت به‌طور مداوم مراقب حال پیروان خویش است.
4. پاسدارى آیین خدا در جلو گیری از آمیختن آن با سلیقه‌ها و افكار شخصى،
5. امام زمان(عج) در زمان غیبت مانند خورشید پشت ابر است که مردم از برکات و هدایت‌های پنهان و آشکار امام زمان(عج) بهره‌مند هستند.[14]

نواب اربعه

در عصر غیبت صغری، نوّاب اربعه که چهار نفر از بهترین و شایسته‌ترین یاران و اصحاب امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(ع) بودند یکی پس از دیگری برای واسطه‌شدن بین مردم و امام غایب‌شان از طرف امام مهدی(ع) برگزیده شدند، اگرچه در طول تاریخ مدعیان نیابت و نمایندگی از جانب حضرت مهدی(عج) زیاد بوده‌اند، اما عدالت، تقوا، کرامات و لیاقت و کاردانی و نیز تعابیر ارزشمند موجود در کلام دیگر امامان درباره این چهار نفر هیچ‌گونه ابهام و شک و تردیدی را برای افراد جویای حقیقت باقی نمی‌گذارد، و فرق بین آنان و مدعیان دروغین مانند آفتاب روشن خواهد گشت.

این چهار نفر عبارت بودند از: عثمان بن سعید عمری، محمد بن عثمان عمری، حسین بن روح نوبختی، و علی بن محمد سمری.

آنچه نیابت نواب اربعه را اثبات و آنان را از مدعیان کاذب تمییز می‌دهد تأیید و توثیق آنان از طرف امام معصوم(ع)، گزارش این  نیابت در منابع معتبر و هم‌چنین صدور کرامات زیادی از طرف آنان است که موجب گشته تا به راست‌گویی آنان اطمینان حاصل شود و تا امروز نیز کسی نتوانسته است خلاف آن‌را ثابت کند.[15]

وظیفه نواب اربعه در زمان غیبت

وظیفه «نایب» انجام همه کارهایی است که بر عهده «منوب عنه» است، مگر آن مواردی را که منوب عنه استثنا کرده است.

نواب اربعه جانشینان خاص امام زمان(عج)، در عصر غیبت صغری از هر نظر مورد اعتماد آن‌حضرت بوده، و هر آنچه را که وظیفه امام زمان(عج) بود، اما به واسطه غیبت مصلحت نبود که به صورت مستقیم خود انجام دهند، از طریق نواب اربعه انجام می‌شد؛ مانند هدایت و سرپرستی شیعیان، ایجاد ارتباط بین امام(ع) و شیعیان و رساندن پیام‌های امام به آنان، پاسخ‌گویی به سؤال‌ها و شبهه‌های فرهنگی و دینی آنان، اداره مسائل مالی دستگاه شیعه، حفظ وحدت، ایجاد دل گرمی برای شیعیان، قضاوت در اختلافات آنان و به طور کلی انجام وظایف امامت در تمام امور دین و دنیا.

عوامل ظهور امام زمان(عج)

عوامل ظهور به چیزهایی گفته می‌شود که زمینه ظهور امام زمان(عج) را فراهم می‌کند، و از علل ظهور آن‌حضرت محسوب می‌گردند.

در این‌باره باید گفت؛ هر چند عامل اصلی ظهور امام زمان «اراده الهی» است، ولی آنچه که انسان‌ها به عنوان زمینه‌سازی ظهور، می‌توانند انجام دهند، از بین بردن موانعی است که موجب غیبت آن‌حضرت شده و نیز ایجاد آمادگی در خود است. این آمادگی نیز با انجام وظایف و تکالیفی که بر عهده آنها است به‌ویژه تکالیف زمان غیبت؛ مثل: انتظار فرج، دعا، صبر، خودسازی، رشد فكری، اجتماعی به دست می‌آید. البته این آمادگی باید متناسب با پذیرش حكومت جهانی باشد؛ یعنی عمومیت داشته و گسترده باشد و افكار عمومی برای تأیید و پشتیبانی ایشان مهیا باشند.[16]

تعداد یاران امام زمان(عج) هنگام ظهور

در منابع اسلامی، آمارهای گوناگونی از یاران امام مهدی(عج) ارائه شده است که ممکن است برخی از آنها ناظر به گروه خاصی از این یاوران باشد، اما امروزه روایات 313 نفر از شهرت بیشتری برخوردار است. این افراد متعلق به منطقه جغرافیایی خاصی نیستند. البته این آمار تمام پیروان حضرتشان نبوده، بلکه تنها شامل افرادی است كه حضرت با كمک آنان حركتش را آغاز کرده و به نوعی از فرماندهان و مدیران برتر حکومت مهدوی می‌باشند.

در ضمن، روایاتی وجود دارد که بر اساس آنها، شماری از بانوان نیز در جرگه یاوران خاص حضرت مهدی(عج) بوده و در این قیام، حضوری فعال دارند.[17]

خصوصیات و ویژگی‌های یاران امام زمان(عج)

سربازان و یاران امام مهدی(عج) در مرحله نخست؛ مانند دیگر مؤمنان پارسا، دارای ایمان و عمل صالح می‌باشند. آنان علاوه بر این خصوصیت، اما دارای امتیازات و ویژگی‌های خاصی هستند که آنها را از مؤمنان دیگر برجسته می‌سازد، آن‌گونه که امام عـلی(ع) فرمود نـه از نسل‌های گذشته کسی از آنان پیشی گرفته و نه از آیندگان کسی به مقام والای آنها می‌رسد: «لَمْ یَسْبِقْهُمُ الاْوَّلُونَ وَ لا یُدْرِکُهُمُ الآخِرُونَ».[18]

امام صادق(ع) در روایتی ویژگی‌های کلی و برنامه‌های کسانی را که می‌خواهند از یاران امام زمان(عج) باشند، چنین بیان کرده‌اند: «ثُمَّ قَالَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْینْتَظِرْ وَ لْیعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ»؛[19] هرکس خوشحال می‌شود و دوست دارد که در شمارِ یاران حضرت مهدی(عج) باشد، باید  سه ویژگی داشته باشد:

1. منتظر بودن: انتظار فرج ویژگی نخست یاران امام مهدی(عج) است. البته انتظار به معنای حقیقی آن.
2. با ورع بودن: دومین ویژگی یاران امام زمان(عج) تهذیب نفس و خودسازی است. دوری از گناه، تقوا و دوری از مکروهات و شبهات.
3. داشتن اخلاق نیکو: اخلاق نیکو و کریمانه از دیگر ویژگی‌های یاران و سربازان امام زمان است.

این صفاتی که فطرت، به خوبی آنها شهادت می‌دهد و امامان معصوم(ع) از آنها مدح و تمجید کرده‌اند، باید در سربازان امام عصر(عج) وجود داشته باشد.

از روایات فوق و مجموع دیگر روایات، برداشت می‌شود که ویژگی‌هایی که گفته شد، از اصول اولیه‌ای است که یاران امام زمان(عج) باید از آن برخوردار باشند، اما در روایات پراکنده دیگر، گاه به ویژگی‌ها ظاهری و صفات خاصی برخورد می‌کنیم که ممکن است ناظر به برخی یاران حضرتشان باشد: مانند جوان بودن، یک رنگ و یک لباس بودن، نیرومند بودن.[20]

روز ظهور امام زمان(عج)

ظهور امام زمان(عج) و علائم قطعی و غیر قطعی آن، از مباحثی است که روایات و گفتارهای زیادی پیرامون آن وجود دارد. طبیعی است که در مورد برخی از آنها نمی‌توان به صورت قطعی نظر داد. یکی از این مباحث، روز وقوع ظهور می‌باشد که روایات و همچنین اعتقادات پیرامون آن مختلف است؛ برخی روایات، جمعه و روایات دیگری شنبه را روز ظهور می‌دانند. البته ظهور در جمعه از شهرت بیشتری میان مردم برخوردار است، ولی با این‌حال، روایات پیرامون روز شنبه نیز وجود دارد و به لحاظ سندی و دلالی اگر از روایات روز جمعه قوی‌تر نباشند، ضعیف‌تر نیستند.[21]

ظهور صغری

ظهور صغری اصطلاحی است که در مقابل غیبت صغری مطرح شده و منظور از آن، این است که هم‌چنان‌که امام زمان(عج) قبل از غیبت کبری دارای غیبت صغری بودند، در مورد ظهور هم قبل از ظهور کبری که ظهوری جهانی است دارای ظهور صغری هستند که در آن برخی مقدمات ظهور کبری فراهم می‌شود. البته، چنین اصطلاحی، منشأ روایی ندارد.[22]

مدت حکومت امام زمان

پیرامون این موضوع دست کم، دو دسته روایات وجود دارد که در ظاهر با هم اختلاف دارند.

1. روایات دسته اوّل بیشتر از منابع اهل سنت نقل شده است،[23] و بر اساس آن مدّت حکومت حضرت متفاوت (بیست، سی و چهل سال) گزارش شده است.
2. دسته دوم فقط از منابع شیعی نقل شده است و بر اساس آن مدّت حکومت حضرت را هفتاد سال گزارش کرده‌‌اند.[24]

مسجد جمکران

مسجدهایی چون مسجد سهله و مسجد جمکران مزین به نام بابرکت آن حضرت است. [25] یکی از مکان‌های مقدس و منتسب به امام زمان(عج) مسجد مقدس جمکران است که در شهر قم قرار دارد. این مسجد بیش از یک هزار سال پیش به فرمان آن‌حضرت(عج) تأسیس گردید و گزارش شده که این فرمان در بیداری فردی بوده که اقدام به بنای مسجد کرده است و نه آنکه او خواب‌نما شده باشد. این مسجد جلوه‌گاه عنایات و کرامات امام زمان و میعادگاه منتظران و شیفتگان قائم آل محمد(ص) است.[26]

آخر الزمان

آخر الزمان دوره پایانی دنیا و مرتبط با بعثت پیامبر(ص) و ظهور منجی موعود است.

در مورد تاریخ این دوران نظریات مختلفی مطرح می‌شود، ولی به طور کلی می‌توان آن‌را به قسمت واپسین روزگار که به قیامت متصل می‌شود تعریف نمود. اصطلاح آخر الزمان در روایات اسلامی در دو معنا به کار رفته است:

نخست؛ آن قسمت از زمان که از آغاز نبوت پیامبر اسلام(ص) تا وقوع قیامت را شامل می‌شود. در بعضی روایات، پیامبر اسلام(ص) به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است.

دوم؛ در بسیاری از روایات اسلامی اصطلاح آخر الزمان عبارت از زمانی است که در آن منجی بشریت(مهدی موعود) ظهور می‌کند و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی یاد شده در زیر روی می‌دهد:

الف) آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخر الزمان،

ب) ظهور منجی و جدال بین حق و باطل،

ج) غلبه حق بر باطل،

در روایات برای این دوران نشانه‌هایی بیان شده است که به علائم آخر الزمان معروف است، و از این لحاظ ظهور موعود به قیامت تشبیه شده است.[27]

امام زمان(عج) در ادیان دیگر

ادیان و مکاتب معروف به‌ویژه ادیان الهی به طور مشترک مژده ظهور مردی را داده‌اند که دارای ارزش‌های فراوان است و در سایه حکومت عالمگیر او عدالت و امنیت و صلح در سراسر جهان برقرار می‌شود و اثری از ظالمان و مستکبران نمی‌ماند. او داد ستم‌دیدگان را از متجاوزان می‌ستاند و روزگار بر وفق مراد مستضعفان خواهد بود. او بر کرسی عدالت تکیه می‌دهد و تمام جهانیان در کمال رضایت‌مندی با هم به برادری و برابری خواهند زیست.

با این حال تفاوت‌هایی که در این زمینه وجود دارد بسیار است. هویت منجی در بعضی ادیان پیامبر آن آیین و در بعضی دیگر مبهم و نامعلوم و متناقض است. شخصیت، ویژگی‌ها، زنده بودن، زمان ظهور، حضور و جلوه منجی موعود، و انتظار او، اسامی و القاب و خیلی دیگر از جمله مسائلی هستند که مورد اتفاق نیستند.[28]

شهادت

درباره چگونگی پایان عمر امام زمان(عج) دو دسته روایت وجود دارد که دسته‌ای پایان عمر آن‌حضرت را با مرگ طبیعی، و دسته‌ای دیگر با شهادت می‌داند. البته درباره این‌که قاتل حضرت چه کسی است، روایت و دلیل قابل قبولی در دست نیست.

همچنین به دلیل معتبری که بیانگر فاصله زمانی پس از امام زمان تا وقوع قیامت باشد دست نیافتیم. هر چند احتمال طولانی بودن این مدت قوی‌تر است. از مسلّمات شیعه است که بعد از ظهور امام زمان رجعت واقع می‌شود و برخی از ائمه(ع) به زندگی این دنیا بر می‌گردند و حکومت خواهند کرد و برخی از مردگان نیز زنده می‌شوند.[29]

[1]. ر. ک: «زندگی‌نامه حضرت امام حسن عسکری(ع)» 60385.

[2]. انصارى زنجانى خوئینى‏، اسماعیل، الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء (ع)، ج‏ 7، ص 121، قم، دلیل ما، 1428ق‏.

[3]. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج‏2، ص 339، قم، كنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق‏.

[4]. ر. ک: ابن صباغ مالكی، على بن محمد، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ج ‏2، ص 1091، قم، دار الحدیث‏، چاپ اوّل‏، 1422ق؛ «روایات مهدوى در منابع حدیثی اهل سنت»، 64958؛ «دیدگاه اهل سنت درباره حضرت مهدی و تفاوت‌های آن با نگاه شیعه»، 1425؛ «دلایل عقلی و نقلی زنده بودن امام زمان(عج)»، 1369.

[5]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 424 و 426 ـ 427، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1395ق.

[6]. طوسی، محمد بن الحسن‏، كتاب الغيبة للحجة، ص 245 – 246، قم، دار المعارف الإسلامية، چاپ اول‏، 1411ق.

[7]. كمال الدين و تمام النعمة، ج ‏2، ص 384.

[8]. ر. ک: «شهادت نواب اربعه بر ولادت امام زمان (عج)»، 2755.

[9]. قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله‏، الخرائج و الجرائح، ج ‏3، ص 1102، قم، مؤسسه امام مهدى‏(عج)، چاپ اول‏، 1409ق.

[10]. ر. ک: «چهره ظاهری امام زمان (عج)»، 1370؛ «سیمای جوانی امام زمان(عج) هنگام ظهور»، 43618.

[11]. ر. ک: «امام زمان(عج)، ازدواج و فرزند»، 208.

[12]. ر. ک: «خوراک و پوشاک امام زمان(عج)»، 1977.

[13]. ر. ک: «امام زمان(عج) و مکان زندگى»، 1976.

[14]. ر. ک: «علت غیبت امام عصر(عج)»، 1777.

[15]. ر. ک: «ادله اثبات نیابت نواب اربعه»، 2760.

[16]. ر. ک: «عوامل ظهور امام زمان (عج)»، 535.

[17]. ر. ک: «تعداد یاران امام زمان(عج) هنگام ظهور»، 59671.

[18]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج ‏2، ص 581، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق.

[19]. ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم، ‏الغیبة، محقق، غفارى، على اكبر، ص 200، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1397ق.‏

[20]. ر. ک: «خصوصیات و ویژگی‌های یاران امام زمان(عج)»، 95294.

[21]. ر. ک: «ظهور امام زمان(عج) در روز جمعه یا شنبه»، 47971.

[22]. ر. ک: «ظهور صغری»، 10069.

[23]. آنچه در منابع شیعی آمده از منابع اهل سنت گزارش شده است.

[24]. ر. ک: «مدت حکومت امام زمان»، 39318.

[25]. ر. ک: «علت رفتن شیعیان به مسجدهای جمکران و سهله در شب چهارشنبه»، 74901.

[26]. ر. ک: «تاریخچه و علت تأسیس جمکران»، 995.

[27]. ر. ک: «آخر الزمان در اسلام»، 23633؛ «آخر الزمان در مسیحیت و یهود»، 23634؛ «آخر الزمان در دین زرتشت»، 23635.

[28]. ر. ک: «امام زمان (عج) و ادیان»، 1428.

[29]. ر. ک: «شهادت امام زمان»، 3072.