بحث از ویژگی ها و آداب مهم برای دانشجویان و دانش پژوهان – چه دانش آموز، دانشجو و چه طلبه - در چند بخش زیر به اختصار بیان می شود و برای آگاهی بیشتر به منابع مربوطه مراجعه شود:

الف. تزکیه نفس و خودسازی

تزکیه نفس و خودسازی - رهیدن از رذایل و رسیدن به فضایل اخلاقی- با اعمال ویژه ای همراه و قابل تحقّق است که در این بخش از بحث چند نمونه بیان می شود:

1. اخلاص و پاک سازی نیّت

نخستین ویژگی و ادب تحصیل علم که باید به عنوان یک امر ضروری و قطعی مورد توجّه دانش پژوهان قرار گیرد، این است که در مسیر یادگیری و رشد علمی، دارای نیّت پاک باشند و در جهت هدفی الاهی و انسانی گام بردارند؛ زیرا محور و کانون ارزش عمل و رفتار هرکسی بر قصد و نیّت و جهت گیری او مبتنی است. براساس همین قصد و نیّت است که اعمال و رفتار انسان گاهی همچون سفال و کوزه شکسته ای فاقد ارزش می شود، و گاهی نیز همین اعمال و رفتار در سایۀ نیّت و جهت یابی، و هدف گیریِ درست و الاهی، همانند گوهری گرانبها آنچنان دارای ارزش و اعتبار می گردد که نمی توان آن را به علّت گرانمایگی، ارزیابی کرد، و گاهی نیز همین اعمال و رفتار، به جهت هدف گیری های نادرست و غیرانسانی به صورت وزر و وبالی بر دوش انسان سنگینی کرده، و برگه های جرم و گناه فزون تری بر صفحات زندگی و پروندۀ اعمال سیاه او اضافه خواهد نمود.[1] همان طور که در سخنان مبارک رسول اکرم (ص) آمده است:

«مردم در روز قیامت بر حسب نیّت ها (و اراده های خویش)، محشور می شوند».[2]

«علم و دانش را با این اهداف [بی ارزش] نیاموزید که با سفیهان و نابخردان درافتید، و با دانشمندان به جدال و ستیز برخیزید، و یا نظر مردم را به خود معطوف سازید؛ بلکه در گفتار خویش، پویای همان اهدافی باشید که در پیشگاه خداوند متعال و در نزد او قرار دارد؛ زیرا آنچه نزد خدا است پایدار و فناناپذیر است؛ چون خداوند، باقی و پایدار است...».[3]

بنابراین، دانشجویان و دانش پژوهان، در کوشش های علمی و عملی خود رضایت خدا و طاعت از فرمانِ او و پیراستن خویش از رذایل اخلاقی و ارشاد بندگان خدای متعال به حقایق دین و خدمت به اسلام را هدف خویش قرار دهند. و از اهداف دنیاییِ نادرست و کم ارزش دوری کنند. همچنین نباید هدف از کسب علم و دانش، برتری جویی و بالیدن نسبت به دیگران قرار گیرد.

2. هماهنگی گفتار و رفتار با علوم معنوی

یکی دیگر از ویژگی هایی که باید دانشجویان و دانش پژوهان در حوزۀ علوم معنوی و معارف دینی به آن اهتمام و عنایت داشته باشند، این است که همراه با آموختن این علوم و آگاهی ها، به تدریج، این معارف را بکار بندند. علم و دانش به منزلۀ درخت، و عمل کردن بر طبق آن بسان میوۀ همان درخت است.

امام صادق (ع) فرمود: «اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دلها می لغزد، چنان كه باران از سنگ صاف بلغزد».[4]

3. پالایش دل از رذایل اخلاقی

کسی که در راه کسب دانش است، باید دل و جان خود را از رذایل اخلاقی که شخصیّت روحی و معنوی انسان را به انحطاط و نابودی می کشاند، پالایش کند و خود را آراسته به فضایل اخلاقی نماید.[5]

4. اهتمام به انجام واجبات و ترک محرّمات

اهل علم - همانند دیگر انسان ها - باید به انجام واجبات؛ مانند نماز، روزه، و ... اهتمام داشته، و از گناهان دوری کنند؛ زیرا اعضا و اندام های انسان نیز دارای احکام خاص است که در جاهای مناسب خود – مانند کتاب های فقهی و رساله توضیح المسائل - مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که هر فرد مسلمانی باید ناگزیر آنها را فرا گیرد و در برابر این مقررّات، سر تسلیم و طاعت فرود آورد.

ب. تلاش، تحرّک و نشاط علمی

محتوای این ویژگی ضمن موارد ذیل بیان می شود:

1. در راه تحصیل علم باید - در خواندن، نوشتن، مباحثه، تفکّر، حفظ کردن مطالب، و... - همواره کوشا بود، و همبستگی با اشتغالات علمی را مطلوبِ خویش برشمرده و آن را سرمایۀ زندگانی خود دانست.[6] پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید: مذاکرات و گفت و گوهای علمی در میان بندگانم – به شرط آنکه این مذاکرات، آنان را به امر و فرمان و شناخت من، رهنمون باشد – از عواملی است که می تواند قلب های مرده و دل های خفته را زنده و بیدار سازد».[7]
2. پا گذاشتن در محيط درس و مدرسه، اين وظيفه را برعهدۀ انسان مى ‏گذارد كه آنچه ياد گرفته به ديگران نيز بياموزد. انبار كردن دانش و دريغ داشتن آن از ديگران كار مطلوبى نيست. از این رو، اهل علم نبايد در انتقال آگاهی هاى خود به کسانی که در مقام علمی پایین تر و ضعیف هستند، تنگ نظر و بخيل باشند، بلكه موظّف اند آنچه را مى ‏دانند به تناسب به آنها بياموزند و بر معلوماتشان بيفزايند. امام باقر (ع) فرمود: «زكات‏ علم‏ اين است كه آن را به بندگان ياد بدهى».[8]
3. از معاشرت با افرادی که دانشجو و دانش پژوه را از مسیر تحصیل و هدفش منحرف، و به خود سرگرم می سازند، به ویژه افرادی که عُمر خویش را بیهوده صرف می نمایند، خودداری کند.[9]
4. در مقدار آموختن راضی باشد، ولی قانع نباشد، و با وجود این که می تواند اندوخته هایِ علمی را در خویشتن ذخیره سازد به سرمایۀ کم و اندوخته های کمِ علمی قانع نشود، و تلاش و کوشش علمی را به آینده موکول نکند و تأخیر نیندازد؛ زیرا در لابلای تأخیر در هر کاری، ممکن است آفات و حوادثی زیانبار پیش آمد کند؛ همان طور که امام علی (ع) فرموده است: «استفاده نكردن از فرصت‏ها و به هدر دادن آنها پشيمانى و اندوه مى ‏آورد».[10] علاوه بر این می تواند فرصت های دیگر را که در پیش دارد، صَرفِ تحصیل مطالب سودمندِ دیگر نماید.

ج. بزرگداشت مقام معلّم و استاد

هرکه به تحصیل علم و دانش مشغول است، باید با دیدۀ تکریم و احترام به معلّم و استاد خویش بنگرد؛ زیرا اگر شاگرد با چنین دیدگاهی احترام آمیز به استاد خود بنگرد، می تواند به بهره گیری از استاد و نفوذ و ثباتِ بیان و گفتارِ او در ذهن خود کمک نماید.[11] بنابراین، شاگرد باید حقوق استاد خود را بشناسد سپس آنها را عملی نماید.[12]

ائمه اطهار (ع) دربارۀ احترام شاگرد به استاد و حقوقی که او باید در حقّ معلّم خویش رعایت نماید، بسیار سفارش فرموده اند و مصادیقی را نیز برای تحقّق این احترام و ادب شمرده اند، مانند این که امام سجّاد (ع) این موارد را به عنوان حقوق استاد بر گردن شاگرد برمی شمرند:

1. مقام استاد را بزرگ بداند؛ 2. به مجلس درس استاد احترام نهد؛ 3. به سخنان او گوش دهد؛ 4. شاگرد ذهن خود را تنها براى [گوش دادن به سخنان‏] او اختصاص دهد؛ 5. فهم خود را براى استاد به كار گيرد؛ 6. با دلى پاک به سخنان او گوش سپارد و ... .[13]

د. داشتن درک و بینش سیاسی و اجتماعی

دانشجویان و دانش پژوهان به عنوان قشر فرهنگی جامعه باید نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی آگاهی و بینش داشته باشند، تا اندازه ای که به تحصیل علم و دانش آنان آسیبی نرساند و دانشجو و دانش پژوه را از هدف علمی او دور نکند.

امام علی (ع) فرموده است: «كسى كه اوضاع روزگار خود را می شناسد از آمادگى در مقابل مقتضيات آن غفلت نمى ‏ورزد».[14]

ویژگی های یک دانشجو و دانش پژوه خوب و آداب تحصیل علم و دانش مباحث بیشتری را در بر دارد که در این باره می توان به منابع اختصاصی مربوط به آداب تعلیم و تعلّم مانند کتاب «منیة المرید فی أدب المفید و المستفید»[15] که ترجمه و شرح آن نیز هست، مراجعه کرد.

[1]. حجّتی، سید محمدباقر، آداب تعلیم و تعلّم در اسلام (تحریری جدید از ترجمه گزارش گونه کتاب منیة المرید فی أدب المفید و المستفید)، ص 120،(با تلخیص و ویرایش)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ بیستم، 1374ش.

[2]. علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج 67، ص 249، دار إحياء التراث العربی، بيروت، چاپ دوم، 1403ق؛ شهيد ثانى، زين الدين بن على، منية المريد فی أدب المفید و المستفید، محقق و مصحح: مختارى، رضا، ص 133، مكتب الإعلام الإسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق.

[3]. بحارالانوار، ج 2، ص 38؛  منية المريد فی أدب المفید و المستفید، ص 135.

[4]. كلينى، محمد بن يعقوب، الكافی، محقق و مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 1، ص 44، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.

[5]. حقایق و مصادیق مربوط به رذائل و فضایل اخلاقی در کتاب هایی اخلاقی بحث شده که لازم است مورد مطالعه و مراجعه قرار گیرد؛ و نیز ر.ک: نمایۀ «راهنمایی برای زدودن رذایل»، سؤال 2604 (سایت: 2741).

[6].  ر.ک: آداب تعلیم و تعلّم در اسلام، ص 208 و 209.

[7]. الکافی، ج 1، ص 41.

[8]. همان.

[9].  آداب تعلیم و تعلّم در اسلام، ص 342 و 343.

[10]. بحار الأنوار، ج 68، ص 217.

[11]. آداب تعلیم و تعلّم در اسلام، ص 369 و 370.

[12]. ر.ک: نمایه «فراگیری حکمت و دانش»، سؤال 6797 (سایت: 6986).

[13]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، محقق و مصحح: غفارى، على اكبر، ص 260، جامعه مدرسين، قم، چاپ دوم، 1404ق.

[14]. الكافی، ج 8، ص 23.

[15]. اثر شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی (شهادت، 966ق).