مقدمه
نظام جمهوری اسلامی ایران یکی از مصادیق روشن تعامل اسلام و دموکراسی است. امام خمینی (ره) در مقام یک مرجع دینی و فقیه جامع الشرایط با پایه گذاری جمهوری اسلامی در ایران ثابت کرد که اسلام و مردم سالاری نه تنها هیچ تباین و تضادی با هم ندارند، بلکه این دو قابل جمع و تعامل اند و اسلام دموکراتیک ترین شیوه را برای اداره جامعه با تکیه بر آرای مردم دارد.

مؤید این معنا آیاتی است که درباره ی مشورت پیامبر (ص) با مردم و مشارکت دادن آنان در مسائل سیاسی – اجتماعی و بهره گیری از نظریات آنان،[1] و آزادی عقیده و بیان،[2] نازل شده است. بر این معنا روایات و تاریخ و سیره ی معصومان (ع) هم شاهد گویا است.[3]
برای تبیین این موضوع توجه به نکاتی ضرورت دارد:
1. "دموکراسی"، اصطلاحی است مشتق از واژه ی یونانی (Demokratia) که در آن پیشوند "دموس" به معنا و مفهوم اداره ی امور خارجی کشور – در برابر پولیس (Polis)، اداره ی امور داخلی کشور– به کار می رود.[4]
دموکراسی امروزه در اصطلاح سیاسی به مفهوم برتری قدرت آرمان خواهانه ملی و اداره ی حکومت به وسیله ی ملت است.[5] البته، دموکراسی به ویژه به عنوان یک سیستم عملی و اجرایی، مورد توافق دانشمندان علوم سیاسی نیست.[6]
2. حکومت مردم بر مردم که در فارسی از آن به مردم سالاری تعبیر می شود،[7] از ویژگی زیر برخوردار است.[8]
الف. احترام به آزادی های اساسی به ویژه احترام به آزادی عقاید، آزادی مطبوعات، آزادی اجتماعات.
ب. تکیه گاه مردمی داشتن و برای ایجاد اصلاحات به خشونت متوسل نشدن.
دموکراسی شیوه ای از سازماندهی جامعه است به نحوی که بتواند همه ی تحولات ضروری را بدون توسط به انقلاب های خشونت آمیز پذیرا باشد. به بیانی دیگر دموکراسی نظریه ای است برای اداره ی جامعه و روش مؤثری است برای تبدیل انقلاب ها به اصلاحات.
ج. روش و ابزاری است برای حل مشکل قدرت و پیش گیری از استبداد.
ویژگی هایی که تا این جا برای دموکراسی برشمرده شد، ویژگی های معقول و پسندیده ای است که ظاهراً تعارضی با دیدگاه های اسلام در زمینه ی مسائل سیاسی – اجتماعی ندارد.
د. از ویژگی های دیگر دموکراسی که امروزه در کشورهای غربی پذیرفته شده است و تحت عنوان "حقوق بشر" روی آن مانور داده می شود، پذیرش بدون قید و شرط خواست های مردم است. حتی اگر این خواسته ها مخالف شأن و کرامت انسانی باشد. مانند به رسمیت شناختن ازدواج هم جنس و ... که یقیناً این ویژگی از دموکراسی مورد پذیرش اسلام نیست. اساساً فلسفه ی بعثت و ارسال رسل برای مبارزه با این گونه خواسته های بشری و سوق دادن آنان به سوی شأن و کرامت انسانی بوده است.
اتفاقاً اکثریتی که در قرآن مورد سرزنش و مذمت قرار گرفته،[9] همین اکثریت است. اکثریتی که دعوت پیامبران را که دعوت به سعادت، هدایت و کمال بود، مخالف خواسته های خویش می دیدند و بدون تعقل و اندیشه به مخالفت بر می خاستند.
اسلام و دموکراسی از نگاه صاحب نظران
حال با عنایت به مقدمات مطروحه، نگاهی می اندازیم به دیدگاه های موجود نسبت به موضع اسلام در قبال مردم سالاری(دموکراسی):
1. یک نظر این است که اساساً دین و دموکراسی دو مفهوم متباین هستند و هیچ ارتباطی با هم ندارند؛ زیرا که دموکراسی یا مردم سالاری شیوه ای است که در حوزه ی مسائل سیاسی و حکومتی کاربرد دارد و دین هیچ ربطی به مسائل سیاسی ندارد.
این دیدگاه کسانی است که معتقدند دین از سیاست جداست؛ زیرا گستره و قلمرو دین در نظر اینان امور شخصی و رابطه ی انسان با خدا و اعتقاد به آخرت را شامل می شود و ربطی به مسائل اجتماعی و سیاسی ندارد.
2. نظریه دیگر آن است که میان این دو مفهوم، تناقض وجود دارد و با هم سازگار نیستند؛ زیرا دموکراسی برای آرا و افکار مردم ارزش مطلق قائل است و این از مفهوم دموکراسی جدایی ناپذیر است، در حالی که اسلام چنین ارزش مطلقی را برای رأی مردم قائل نیست. به عنوان نمونه اگر اکثریت مردم یک جامعه رأیشان بر این باشد که دین در آن جامعه حاکم نباشد، این از نظر دموکراسی پذیرفته است، اما مورد پذیرش اسلام نیست.
دو گروه در این قسمت جای دارند، در یک طرف آن متشرعینی قرار دارند که برای آرا و نظریات مردم هیچ ارزشی قایل نیستند، و در طرف دیگر آن دین ستیزانی که از سر عناد نمی خواهند دین را در رأس حکومت ببینند. گروه اوّل از موضع حمایت از دین و حکومت دینی و با رویکردی ضد دموکراتیک آن دو را قابل جمع نمی دانند و گروه دوم به حکومت دموکراتیک باور دارند و دین را ضد دموکراسی می دانند.
3. تلقی دیگر این است که رابطه اسلام با دموکراسی نه تباین تام است و نه تطابق تام؛ یعنی رابطه ی دین و دموکراسی رابطه ی عام و خاص است. طبق این نظر دموکراسی انواعی دارد که بعضی از آنها غیر دینی، بعضی ضد دینی و بعضی دینی است و دموکراسی دینی مورد پذیرش اسلام است. ماهیت این نوع از دموکراسی، تفاوتی با سایر دموکراسی ها ندارد. تنها ویژگی این نوع از دموکراسی دینی بودن آن است.
دموکراسی از نگاه امام خمینی(ره)
امام خمینی (ره) در مقام یک مرجع دینی که خود بنیان گذار یکی از دموکراتیک ترین نظام های دنیا در قالب "جمهوری اسلامی" است، با پایه گذاری نظام اسلامی در ایران ثابت کرد که اسلام و دموکراسی نه تنها هیچ تباین و تضادی با هم ندارند، بلکه این دو با هم قابل جمع و تعامل اند و اسلام دموکراتیک ترین شیوه را برای اداره ی جامعه با تکیه بر مردم دارد.
اگر دموکراسی را روشی تعریف کنیم که بر اساس آن اراده ی آزاد انسان ها در انتخاب حاکمان خود و یا بر کناری آنها و تعیین سرنوشت خود، دخیل باشد و در واقع شیوه حکومت بر مبنای رأی اکثریت باشد، این مطلب با مبانی امام (ره) در تضاد نیست. امام در این باره می گوید:
«این جا آرای ملت حکومت می کند. این ملت است که حکومت را در دست دارد... و تخلف از حکم ملت برای هیچ یک از ما جایز نیست و امکان ندارد».[10]
تأکید امام (ره) بر نقش محوری مردم در تعیین سرنوشت خود، در تذکرات به دولت، نمایندگان و ... کاملاً مشهود است.
حضرت امام (ره) در جایی در مقام توصیه به نمایندگان مجلس که بر خلاف مسیر ملت حرکت نکنند، می فرماید: « اگر می خواهید مطابق با میل خودتان (به) دموکراسی عمل بکنید، دموکراسی این است که آرای اکثریت و آن هم این طور اکثریت، معتبر است. اکثریت هر چه گفتند آرایشان معتبر است و لو به خلاف، به ضرر خودشان باشد، شما ولی آنها نیستید که بگوئید این به ضرر شماست ما نمی خواهیم بکنیم، شما وکیل آنها هستید[11]».
این سخنان به روشنی بیانگر این است که امام (ره) معتقد به تعیین سرنوشت افراد هر جامعه و هر ملتی به دست و با رأی خود آنها بودند. امام خمینی (ره) بر این باور بود که «در اسلام دموکراسی مندرج است و مردم آزادند در اسلام، هم در بیان عقاید و هم در اعمال، مادامی که توطئه در کار نباشد».[12] این عقیده ی رهبری نظام اسلامی در قانون اساسی متبلور است.
اسلام و دموکراسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی
در قانون اساسی جمهوری اسلامی تعامل اسلام و دموکراسی به وضوح نمایان است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی، حکومت دینی و حکومت دموکراتیک دو حوزه جدا از یکدیگر نیستند، بلکه این دو رابطه ای مشروط کننده و تعیین بخش با یکدیگر دارند، به نحوی که می توان گفت بر پایه ی روح و منطق قانون اساسی، حکومت اسلامی لزوماً حکومتی دموکراتیک است و شاید به همین جهت باشد که بنیان گذار جمهوری اسلامی با برگزیدن عنوان "حکومت اسلامی" برای چنین نظامی موافقت نکرد و بر نام گذاری آن به "جمهوری اسلامی" اصرار ورزیده اند.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی، فصل سوم، اصل نوزدهم و بیست و سوم، تحت عنوان حقوق ملت که شامل آزادی بیان، عقاید، فعالیت های احزاب، آزادی مطبوعات، تساوی تمام مردم در برابر قانون و ... است. نیز فصل پنجم که با عنوان حق حاکمیت ملت آمده، بیانگر موضع اسلام در برابر دموکراسی و مردم سالاری است.[13]
رابطه اسلام و دموکراسی در متون دینی
این برداشت از اسلام و رابطه ی آن با دموکراسی مورد تأیید منابع و متون دینی اعم از آیات، روایات و سیره ی حکومتی پیامبر (ص) و امام علی (ع) است.
خدای متعال در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «... و شاورهم فی الامر...»،[14] (و در کارها با آنان مشورت نما).
و در آیه ی دیگر مشورت کردن را در کنار اقامه ی نماز قرار می دهد.[15]
«مشورت» در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم در آیاتی به این اهمیت می‌پردازد. آن‌جا که می‌فرماید: «وَ الَّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى‏ بَيْنَهُمْ...»؛[16] و آنان كه دعوت پروردگارشان را پاسخ مى‌‏گويند و نماز مى‌‏گزارند و كارشان بر پايه مشورت با يكديگر است... .
با توجه به معنای مشاوره، که از ماده «شور» به معناى استخراج رأى و نظر صحيح است.[17] معناى این آيه چنين مى‏شود؛ مؤمنان کسانی هستند كه برای هر كارى که مى‌‌‏‌خواهند انجام دهند، در باره آن مشورت مى‌‏كنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأى صحيح، دقت به عمل مى‌‏آورند، و به اين منظور به صاحبان عقل مراجعه مى‏‌كنند.
براساس نظر برخی از مفسران كلمه «شورا» مصدر است، و معنای آیه چنین می‌شود؛ كار مؤمنان شورا در میان خودشان است.[18]
این نکته قابل توجه است که طبق این معنا، مشورت يک برنامه مستمر در میان مؤمنان به حساب می‌آید، نه كاری زودگذر و موقت. قرآن مى‌‏گويد همه كارهاى آنها در ميانشان با مشاوره است. جالب اين‌كه خود پيامبر اسلام(ص) با اين‌كه عقل كل بوده و با مبداء وحى ارتباط داشت، در مسائل مختلف اجتماعى و اجرايى؛ در جنگ و صلح و امور مهم جامعه، به مشورت با ياران مى‌‏نشست، تا براى مردم الگو باشد؛ چرا كه بركات مشورت از زيان‌هاى احتمالى آن به مراتب بيشتر است. حضرتشان بویژه براى رأى افراد تأثیرگذار ارزش خاصى قائل بود، تا آن‌جا كه گاهى از رأى خود براى احترام آنها، صرفنظر می‌نمود، چنان‌كه نمونه آن‌را در جنگ «احد» مشاهده كرديم.
بنابر این مى‌‏توان گفت: يكى از عوامل موفقيت پيامبر(ص) در پيشبرد اهداف اسلامى همين موضوع بود.
قرآن کریم در آیه دیگر خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید در کارهای مربوط به جامعه اسلامی با مردم مشورت کن، حتی کسانی که اشتباهاتی در گذشته داشتند آنها را مورد عفو قرار ده، برایشان درخواست بخشش کن و آنها را در کارها مورد مشورت خویش قرار ده: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْر»؛[19]به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم‏] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگ‌دل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى‏‌شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش طلب کن! و در كارها، آنان‌را مورد مشورت قرار ده!
اصولاً مردمى كه كارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح ‏انديشى يكديگر انجام می‌دهند، و صاحب‌‏نظران آنها به مشورت می‌‌‏‌نشينند، كمتر گرفتار لغزش مى‌‌‏شوند.
قرآ کریم درباره ی آزادی عقیده می فرماید: «فذکر انما انت مذکر، لست علیهم بمصیطر»،[20] پس تذكّر ده كه تو فقط تذكّر دهنده‏اى! تو سلطه‏گر بر آنان نيستى كه (بر ايمان) مجبورشان كنى.
«فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛[21] پس بندگان مرا بشارت ده! همان كسانى كه سخنان را مى‏شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى‏كنند آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده، و آنها خردمندانند.
این آیات نمونه ای است از آنچه که در تعالیم دینی وجود دارد و بیانگر مشارکت جدی مردم در تعیین سرنوشت خود و جامعه ای که در آن زندگی می کنند می باشد. هم چنین آزادی عقیده و آزادی های مدنی از قبیل آزادی بیان و ... است.
اسلام و دموکراسی روش معصومان (ع)
سیره و روش معصومان (ع) نیز بیانگر همین مدعاست. پیامبر (ص) با وجودی که در مکه از ابتدای بعثت تا هنگام هجرت به مدینه، اصل مشروعیت را برای تشکیل حکومت دارا بودند، اما در مدینه اقدام به چنین کاری کردند چون خواست عمومی مردم مدینه که در بیعت های این مردم با آن حضرت محقق شد، چنین چیزی بود.[22]
همین طور امام علی (ع) با وجود این که ولایت و حق الاهی رهبری را طبق روایات غدیر و... پس از پیامبر (ص) دارا بودند، وقتی که زمینه ی رضایت اکثریت مردم را دیدند، ولایت عملی و حکومت بر آنان را پذیرفتند.
آن حضرت در نهج البلاغه خطاب به مردم می فرماید: «و بدان سان که رسم سخن گفتن با جباران تاریخ است، با من سخن مگویید – و چنین مپندارید که اگر با من سخن حقی گفته شود مرا گران می آید...، پس؛ از سخن حق و پیشنهاد عدل دریغ مورزید».[23]
مشارکت در تصمیم گیری در قالب مشورت، یکی از رئوس برنامه ها و سیاست های امام علی (ع) در اداره ی کشور بود. این یعنی دخالت مردم در سرنوشت خویش؛ یعنی مشارکت در تصمیم گیری ها.
بنابراین، اگرچه در مواردی ممکن است رأی اکثریت از مشروعیت برخوردار نباشد، اما اکثریت می توانند، فعلیت بخش یا با مقبولیت خود زمینه ساز تحقق حکومتی، گردند.
از دیدگاه اسلام مردم حق تعیین سرنوشت خود را دارند و در پرتو نظام اسلامی از آزادی های فردی و اجتماعی بهره می برند.
اسلام اگرچه بعضی از مولفه های دموکراسی به مفهوم غربی آن را نمی پذیرد، و آن در جایی است که رأی اکثریت با کرامت انسانی در تضاد باشد، اما مؤلفه های دیگر دموکراسی به مراتب بهتر و زیباتر در اسلام مندرج است و در نتیجه نه تنها بین دین و دموکراسی هیچ گونه تضادی نیست، بلکه مترقی ترین نوع دموکراسی و مردم سالاری در متن اسلام وجود دارد.

[1]. آل عمران، 159، «پس به لطف خداست که با آنان نرم خو شدی، و اگر درشت خود و سخت دل بودی، از پیرامونت پراکنده می شدند، پس بر آنها ببخشای و... و در کارها با آنان مشورت نما...».
[2]. غاشیه، 21 و 22؛ زمر، 17 و 18.
[3]. نهج البلاغه، خ 207.
[4]. علی بابایی، غلامرضا، فرهنگ علوم سیاسی، ج 1، واژه ی دموکراسی؛ کوهن، کارل، دموکراسی (ترجمه فریبرز مجیدی)، ص 21.
[5]. همان.
[6]. عنایت، حمید، تفکر نوین سیاسی اسلام، ص 179.
[7]. و این سخن امروز رواج فراوان دارد که حکومتی بیشتر به حقوق مردم می رسد که دموکراتیک تر باشد.
[8]. البته بررسی موضوع دموکراسی در تعریف، تاریخچه، و ویژگی ها و ارتباط حقوق مردم با دموکراسی و دیدگاه منابع اسلامی در خصوص این موضوع، خود تحقیقی گسترده و وسیع می طلبد که در این مقال جای آن نیست.
[9]. مائده، 103.
[10]. امام خمینی، صحیفه ی نور، ج 14، ص 109؛ ج9، ص304.
[11]. صحیفه ی نور، ج8، ص 247.
[12]. همان، ج4، ص 234.
[13]. قانون اساسی جمهوری اسلامی، مصوب 1358، با آخرین اصلاحات 1368.
[14]. آل عمران، 159.
[15]. «و آنان که نماز می گذارند و کارشان به مشورت انجام می گیرد». شوری، 38.
[16]. شوری، 38.
[17]. راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ص 469، واژه «شور».
[18]. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج ‏4، ص 228، دار الكتاب العربي، بيروت، 1407ق.
[19]. آل عمران، 159.
[20]. غاشیه، 21 و 22.
[21]. زمر، 17- 18.
[22]. آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص 181.
[23]. نهج البلاغه (خورشید بی غروب، ترجمه، عبدالمجید معادیخواه)، خ 207.