اسلام مردان و زنان را به فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال دعوت کرده و هر دو را مالک درآمد خویش می‌داند. تمام خطابات قرآنی در این زمینه عام است و شامل همه‌ی مردان و زنان می‌شود. دستورات اسلام در این زمینه را از یک نظر می‌توان در سه محور تقسیم‌بندی کرد:

1. تشویق زنان و مردان به فعالیت‌های اقتصادی

در اسلام نه تنها فعالیت اقتصادی جایز شمرده شده و به زنان و مردان اجازه‌ی کسب مال و تحصیل درآمد داده شده است، بلکه همگان به حضور فعال در صحنه‌ی اقتصاد دعوت و تشویق شده‌اند.

آیاتی از قرآن کریم که ابتغاء فضل خدا و جست‌وجو و طلب آن‌را بیان کرده و مردم را به حضور فعال در صحنه‌ی اقتصاد دعوت و تشویق^[1] و به تحصیل آن فرا خوانده است،^[2] و یا آیاتی که مردم را دعوت به آبادانی زمین نموده،^[3] نمونه‌هایی از این تشویق و ترغیب هستند.

2. حق مالکیت زنان بر اموالشان

قرآن مجید گاهی به صورت عام می‌فرماید: «براى انسان بهره‌‏اى جز سعى و کوشش او نیست».^[4] و دیگر بار بر این نکته تأکید می‌ورزد که زنان هم مانند مردان حق مالکیت بر اموالشان را دارند:

«للرّجال نَصیبٌ مِمَا اکتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نصیبٌ مِمَا اکتسبنَ»؛^[5] برای مردان از آنچه کسب کرده‌اند، بهره‌ای است و برای زنان از آنچه کسب کرده‌اند، بهره‌ای است.

معنای این آیه آن است که همان‌گونه که اگر مردان چیزی به دست آورن، مالک آن می‌شوند، زنان نیز اگر مالی به دست آورند مالک آن خواهند بود. این بیان افزون بر پذیرش حق مالکیت برای زنان ـ که تا قرون اخیر مورد انکار برخی قوانین غربی بود^[6] ـ جواز اشتغال برای آنان را نیز بسان مردان اثبات می‌کند؛ زیرا در این آیه، حلال بودن اکتساب ـ یعنی کسب درآمد ـ مفروض گرفته شده و سپس درباره‌ی مالکیت درآمدِ حاصل از آن، اظهارنظر شده است.

3. تسلط و اختیار تصرف همه‌ی انسان‌ها بر اموال خود

پیامبر اکرم(ص) در این مسئله فرمود: «به درستی که همه‌ی انسان‌ها بر اموال خود مسلط‌ هستند».‏^[7]

روشن است که مراد از تصرفاتی که در کلام رسول اکرم(ص) اجازه داده شده است، تصرفات مباح شرعی و صحیح عقلی نظیر خرید و فروش، سرمایه‌گذاری، انفاق کردن، بخشیدن، مشارکت و همکاری در احسان، نیکو کاری و... است. و تصرفات غیرمباح (از بین بردن، سوزانیدن و...) اموال برای هیچ‌یک از زن و مرد جایز نیست.

این دستورات اسلام هیچ‌گونه تعارض و منافاتی با حقوقی که اسلام برای مردان به عنوان شوهر و سرپرست خانواده معین کرده ندارد؛ زیرا حقوق و اختیارات مردان به عنوان شوهر و سرپرست خانواده، در محدوده‌ی اداره‌ی خانواده و مسائل زنا شویی و تربیت فرزند است. خانواده کانون گرمی است که زن و شوهر باید در آن به آرامش واقعی و امنیت روحی دست‌یابند. خداوند متعال در این باره می‌فرماید:

«از نشانه‌های او است که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میان شما دوستی و رحمت نهاد».^[8]

این هسته‌ی اولیه‌ی جامعه‌ی بشری، مثل هر جمع دیگری، هنگامی می‌تواند به حیات سالم خود ادامه دهد که از نظام خاصی برخوردار باشد. این امر در پرتو حقوق و وظایف افراد آن جمع، یعنی زن و شوهر تأمین خواهد شد.

از سوی دیگر در هر جمعی، گاه اختلاف نظرهایی پیدا می‌شود. در این‌گونه موارد اگر یکی که توانایی تصمیم‌گیری صحیح‌تری دارد، به عنوان رئیس جمع برگزیده شود و همه ملزم به پیروی از او باشند، مشکل حل خواهد شد. از سویی پیدایش هر جمع، برخی مسئولیت‌های جمعی را ایجاد می‌کند که باید شخص خاصی آنها را بر عهده گیرد. چنین فردی باید اختیارات ویژه‌ای هم داشته باشد.

با توجه به همه‌ی این امور، خداوند متعال مردان را رئیس خانواده قرار داد و فرمود: مردان سرپرست زنان هستند؛ زیرا خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده است و به دلیل آن‌که [مردان] از اموالشان خرج می‌کنند. پس، زنان درست‌کار، فرمان‌بردارند، به پاس آنچه خدا حفظ کرده، اسرار [شوهران خود] را حفظ می‌کنند.^[9]

در این آیه‌ی شریفه برتری مردان بر زنان در خانواده، حکم الهی شمرده شده است که مستند به حکمت ربّانی است.^[10] همچنین تأمین مالی خانواده وظیفه‌ی مردان بیان شده است؛ یعنی اگر مردان از ریاست خانواده برخوردارند مسئولیت سنگین اداره آن‌را نیز بر عهده دارند. ریاست بدون اطاعت معنا ندارد و آیه‌ی شریفه، زنان صالح را فرمان‌بردار همسر معرفی می‌کند که اسرار آنها را حفظ می‌کنند، همان‌گونه که خداوند حافظ ضعف‌های ایشان است.

علامه طباطبائی در باره این آیه می‌فرماید: «سرپرستی مرد نسبت به همسر خود، به این معنا نیست که اراده‌ی زن و تصرفاتش در آنچه مالک آن است، نافذ نباشد. همچنین به این معنا نیست که زن در حفظ حقوق فردی و اجتماعی خود و دفاع از آن و رسیدن به آن، با مقدماتی که دارد مستقل نباشد؛ بلکه معنایش این است ... که باید زنان در هر چه مربوط به کام‌جویی جنسی و بهره‌مندی زناشویی است، مطیع شوهران خود باشند و در غیاب آنها به ایشان خیانت نکنند و حریم عفاف خویش را پاس دارند و نسبت به اموال و هر چه در زندگی زناشویی در اختیار آنها است، امین و درست‌کار باشد. و سوءاستفاده‌ای از آنها نکنند».^[11]

بنابر این، به نظر ایشان شوهران تنها در حوزه‌ی مربوط به کام‌جویی جنسی بر همسران خود حق دارند و هرگز سرپرستی آنها نسبت به زنانشان مانع از بهره‌مندی زنان از حقوق فردی و اجتماعی و استقلال در حفظ و دفاع از این حقوق و تصرف در اموال و املاکشان نیست.^[12]

[1]. مانند: اسراء، 12؛ اسرا، 66؛ جمعه، 10؛ فاطر، 12.

[2]. «وابتغوا من فضل اللّه». جمعه، 10.

[3]. «هو أنْشَأَکم مِن الأرضِ وَاسْتَعْمَرَکُم فیها». هود، 1؛ ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 311، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[4]. النجم، 39، «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى».

[5]. نساء، 32.

[6]. بر اساس قانون مدنی فرانسه، زنان شوهردار هنوز از حق مالکیت بی‌بهره‌اند. در این باره، ر. ک: مطهری، مرتضی، مجموع آثار، نظام حقوق زن در اسلام، ج 19، ص 214، تهران، صدرا.

[7]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 2، ص 272، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. «قَالَ ص إِنَّ النَّاسَ مُسَلَّطُونَ عَلَى أَمْوَالِهِم».

[8]. روم، 21. «وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنفسکُمْ اَزواجا لِتَسْکُنوا اِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحمَةً.

[9]. «الرجال قَوّاموُنَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّه ُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِما اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِم فَالصّالِحاتُ قانِئاتُ حافظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللّه». نساء، 34.

[10]. البته علامه طباطبائی از این آیه سرپرستی عمومی مردان را نسبت به زنان در حوزه‌ی وسیع‌تر از خانواده، مانند حکومت و قضاوت استفاده کرده است. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 229.

[11]. ر. ک: همان، ص 230.

الف) روایاتی که به عنوان حق مرد بر زن این نکته را ذکر کرده، سه روایت است: حدیث محمد بن مسلم، حدیث عمرو بن جبیر الغررمی و حدیث عبداللّه بن سنان. ر. ک: شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص  158 - 159، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 506 – 508، باب حق الزوج علی المراة، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

ب) حدیث مناهی که در آن، حضرت(ص) از اموری منع فرموده است، از جمله خروج زن از خانه بدون اجازه شوهر که یک حدیث بیشتر نیست: روایت حسین بن زید وسائل الشیعة، ج 20، ص  158 – 159.

ج) روایت معراج که در آن، حضرت(ص) مشاهده‌‌های خود را ذکر می‌کند و یکی از آنها معذّب بودن زنی است که بدون اجازه‌‌ی شوهرش از خانه خارج شود و آن روایت عبدالعظیم بن عبداللّه حسنی است. وسائل الشیعة، ج 20، ص  158 – 160.

[12]. با استفاده از «ضوابط شرعی اشتغال بانوان، شغل زن»، 1039