1. خدای متعال در یکی از آیات قرآن در مورد نحوه رویارویی گنه‌کاران با جهنّم در روز رستاخیز می‌فرماید:

 «وَ جی‏ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ...»؛[1] در آن‌روز، جهنم آورده خواهد شد.

با توجه به آیات دیگری که در این زمینه وجود دارد؛ مانند:

«وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ».[2]

«لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ».[3]

گروهی از مفسران معتقدند منظور از آمدن جهنم در روز قیامت، ظاهر شدن آن در برابر دوزخیان است، بعد از آن‌که از دید آنها غایب و پنهان بود. با این نگاه تفسیری، آنان نمی‌پذیرند که جهنم قابل انتقال از مکانی به مکان دیگر باشد.[4]

در طرف مقابل، اما بسیاری از مفسران در تفسیر این آیه، همان معنای ظاهری آن‌را پذیرفته و به روایتی از پیامبر(ص) استناد کرده‌اند که فرمود:

در قیامت، هفتاد هزار فرشته، جهنم را با هفتاد هزار مهار می‌کشند و می‌آورند، در حالی که جهنم سرکشى می‌کند که اگر او را رها کنند همه را آتش خواهد زد... .[5]

البته محتوای این روایت -با فرض پذیرش سند- می‌تواند با توجیهاتی قابل تطبیق با همان تفسیر اول هم باشد.

برخی از مفسران هم گفته‌اند منظور از آمدن جهنم این است که شعله‌های آتش جهنم زبانه می‌کشد و برای بلعیدن کفّار و گناه‌کاران تا صحرای محشر امتداد پیدا می‌کند.[6]

به هر حال نمی‌توان به صورت قطعی اعلام کرد که بهشت و جهنم -حتی اگر اکنون در جایگاه مشخصی باشند- تغییر جایگاهشان از محالات است؛ از این‌رو در نهایت، بعضی اندیشمندان اعتراف کرده‌اند که حقیقت و کیفیت دقیق مسئله قیامت از غیب مکنون الهی بوده و بر ما معلوم نیست.[7]

2. در مورد نزدیک شدن بهشت به مؤمنان و متقین نیز مسئله همان‌گونه است که در مورد جهنم گفته شد:

 «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقین»؛[8] (در آن‌روز) بهشت به پرهیزکاران نزدیک می‌شود.

«وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَت».[9] و روزى که بهشت به پرهیزکاران نزدیک شود.

بعضی از مفسران، آیات بالا را این‌گونه معنا کرده‌اند که پرهیزکاران موقعیت خود در بهشت را مشاهده کرده و خوشحال خواهند شد که به زودی در آن جایگاه قرار خواهند گرفت.[10]

برخی دیگر معنای آیه را آن می‌دانند که پرهیزکاران را به بهشت نزدیک می‌کنند، نه آن‌که بهشت به آنها نزدیک می‌شود؛ چون سزاوارتر است که بهشت در جایگاه خودش باشد و در این صورت نیز، آیه از لحاظ معنایی ایراد ندارد؛ زیرا نزدیک‌شدن، موضوعی دوطرفه است و هیچ ایرادی ندارد کسى که به مکه نزدیک می‌شود بگوید: «مکه نزدیک شد!» و این نوع از سخن‌گفتن در میان مردم رواج داشته و غلط به شمار نمی‌آید.[11]

گفتنی است که در مورد واژه «أُزلِفَتِ الجَنَّة»، برخی آن‌را به «نزدیک‌شدن بهشت» معنا نکرده؛ بلکه معنای آن‌را «تزیین‌نمودن بهشت» دانسته‌اند؛ یعنی در روز قیامت، بهشت را برای بهشتیان تزیین و آذین‌بندی خواهند نمود.[12]

[1]. فجر، 23.

[2]. شعراء، 91. «و دوزخ براى گمراهان ظاهر می‌شود».

[3]. ق، 22. «به راستى تو از این غافل بودى پس ما پرده را از (پیش چشم) تو کنار زدیم و امروز چشمت تیزبین است».

[4]. ر. ک: فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏31، ص 159، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق؛ نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق، عمیرات، شیخ زکریا، ج ‏6، ص 499، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1416ق؛ حقی بروسوی،  اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج ‏10، ص 430، بیروت، دارالفکر، بیروت، بی تا.

[5]. ر. ک: قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏21، ص 55، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 349، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

[6]. حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، ج 5، ص 674، بیروت، دار العلوم، چاپ اول، 1424ق.

[7]. شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم، فی ظلال القرآن، ج ‏6، ص 3906، بیروت، قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.

[8]. شعراء، 90.

[9]. تکویر، 13.

[10]. ر. ک، مفاتیح الغیب، ج ‏24، ص 518؛ شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق، حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج ‏3، ص 378، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، 1373ش.

[11]. ر. ک: سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، تحقیق، سعیدی سیرجانی، علی اکبر، ج 3، 1747، تهران، فرهنگ نشر نو، چاپ اول، 1380ش؛ تفسیر روح البیان، ج ‏10، ص 347.

[12]. ر. ک: شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، ج 5، ص 471، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، چاپ اول، 1414ق.