معنای وارث

پیش از پرداختن به معنای وارث نخست مفهوم ارث را از منابع متعدّد بررسی می کنیم، سپس به معنای وارث می پردازیم.

راغب می گوید: ارث، مالی است که بدون پیمان یا عقد از دیگرى به کسى می رسد، و قراردادى است که بیشتر به اموال شخص میّت که باقى می گذارد اطلاق می شود.[1]

هم چنین گفته اند: مالی است که به وسیله سبب یا نسب مال دیگری می شود.[2] و برخی نیز گفته اند: وراثت و ارث منتقل شدن مالى است به تو از دیگرى بدون خریدن و نظیر آن. بدین جهت مال میّت را میراث، ارث و تراث گفته‏اند، طبرسى فرموده: میراث آن است که پس از مردن کسى به دیگرى برسد.[3] اما موارد کاربرد "ارث" در آیات قرآن و روایات، مفهوم وسیعى دارد که هم ارث اموال را شامل مى‏شود و هم ارث مقامات‏ معنوى را، که در ادامه به برخی از آن موارد اشاره خواهد شد.

پس از روشن شدن مفهوم ارث، به دنبال آن معنای وارث نیز معلوم خواهد شد، بر این اساس وارث کسی است که مالی یا مقامی بدون اسباب ظاهری؛ مثل خرید و فروش، هدیه و ...، بلکه به وسیله سبب یا نسب از میّت به او می رسد.

وارث در قرآن

الف. خداوند در قرآن از زبان حضرت زکریا (ع) می فرماید: "تو از نزد خود جانشینى به من ببخش ... که وارث من و دودمان یعقوب باشد و او را مورد رضایتت قرار ده".[4]

ب. و در جای دیگر می فرماید: "و سلیمان وارث داوود شد".[5]

در این آیات شریفه یحیی (ع) وارث زکریا و سلیمان (ع) وارث داوود به حساب آمده است.

وارث در روایات اهل سنت و شیعه

الف. از خالد بن قثم -نوه عباس عموى پیامبر (ص)- پرسیدند: چرا على (ع) وارث رسول خدا (ص) است و پدربزرگت عباس با آن که عموى پیامبر [و در ظاهر نزدیک‏تر به ایشان‏] است، وارث نیست؟ گفت: چون على نخستین کسى است که به حضرت [ایمان آورد و] پیوست و بیش از همه ما با ایشان همراه بود.

گفتنی است حاکم این حدیث را صحیح می داند.[6]

ب. مردى خطاب به حضرت على (ع) گفت: یا امیر المؤمنین! چگونه شد که شما وارث رسول خدا (ص) گردیدى و عموهاى تو از این موهبت محروم ماندند؟ حضرت على (ع) در پاسخ فرمود: در یکى از روزها، رسول خدا (ص) فرزندان «عبد المطّلب» را گرد آورد و مقداری غذا براى آنان تهیه دید فرزندان «عبد المطّلب» از آن غذا به قدرى تناول کردند که سیر شدند و آن غذا هنوز به حال خود باقى بود؛ مثل این که دستى به آن نرسیده است. سپس دستور داد ظرف آبى آورده و همه از آن آب نوشیدند و از آن آب چیزى کم نشد؛ مثل این که آبى از آن ظرف نوشیده نشده است. آن گاه رسول خدا (ص) خطاب به فرزندان «عبد المطّلب» فرمود: اى فرزندان عبد المطّلب! من به سوى شما خصوصاً و به سوى مردم عموماً برگزیده شده‏ام و شما از این معجزه آنچه را که باید مشاهده کنید، مشاهده کردید، اینک کدام یک از شما حاضر است به نبوّت من اقرار کند و به جبران پذیرش آئین من، برادر و صاحب و وارث من باشد؟ سخن پیغمبر (ص) را حاضران نشنیده گرفتند و کسى سؤال آن حضرت را پاسخ نداد و من که از همه حاضران کم سن و سال‏تر بودم، از جاى برخاستم و خواسته آن حضرت را پاسخ دادم. رسول خدا (ص) به من دستور داد تا بنشینم و سه بار رسول خدا (ص) خواسته خود را به اطّلاع آنان رسانید و در هر سه بار من به سؤال رسول اکرم (ص) پاسخ دادم و آنان به گفتار رسول اکرم (ص) ترتیب اثرى ندادند و در مرتبه آخر، رسول خدا (ص) دست مبارکش را روى دست من گذاشت. این بود که من از آن حضرت ارث بردم و عمویم از ارث آن حضرت محروم گردید.[7]

ج. از سلمان روایت شده است که از پیامبر پرسید: «اى رسول خدا جانشین و وصى تو کیست؟ پیامبر فرمود: اى سلمان جانشین برادرم موسى که بود؟ سلمان پاسخ داد: یوشع بن نون. پیامبر فرمود: جانشین و وارث من که دین مرا به جا مى‏آورد و وعده مرا تحقّق مى‏بخشد، على بن ابى طالب است.»

د. و نیز روایت شده که پیامبر فرمود: «هر پیامبرى وصى و وارثى داشته است و وصى و وارث من على بن ابى طالب است.» [8]

هـ. در جریان عقد اخوت بین اصحاب زمانی که علی (ع) تنها ماند و ناراحت شد پیامبر (ص) به او فرمود: سوگند به خدایی که مرا حقیقتاً به پیامبری مبعوث نمود تو را برای خودم نگه داشتم و تو برای من مانند هارون هستی نزد موسی، مگر این که پیامبری بعد از من نیست و تو برادر و وارث من هستی ... .[9]

بنابر این، با توجه به مطالب بالا خصوصاً روایاتی که از فریقین بیان شد و با توجه به این که امیرالمؤمنین (ع)، مقام و منزلت معنوی پیامبر اکرم (ص) را به ارث برده، اصطلاح "علی وارث" در راستای باورهای مسلمانان بوده و هیچ گونه منافاتی با باورهای آنان ندارد.