روایتی که در پرسش بدان اشاره شده،[1] اگرچه در علم حدیث‌شناسی در رده روایاتی نیست که از اعتبار بالایی برخوردارند. و شاید در نگاه ابتدایی مخالف آیات قرآن در مسئله آفرینش جن و شیطان به نظر آید؛ اما این‌گونه نیست که محتوای آن قابل پذیرش نباشد؛ بلکه از یک نگاه، می‌توان آن‌را اشاره به واقعیتی دانست که توسط امام صادق(ع) در آن زمان و تنها در موردی خاص مطرح شده و امروزه دانش جدید به سطح بسیار وسیع‌تری از آن دست یافته‌ است.

توضیح آن‌که بر اساس آیه 50 سوره کهف، شیطان از طایفه جنیان بوده و از طرفی آیه 15 سوره رحمان نیز آفرینش جنیان را از شعله‌ آتش اعلام می‌کند.

با توجه به این دو آیه، ادعای شیطان مبنی بر آن‌که از آتش آفریده شده نمی‌تواند دروغ باشد؛ اما این‌که شیطان، آتش را آفریده‌ای کاملا جدا از خاک پنداشته و آن‌را امتیازی برای خود به شمار آورده، ادعای دروغی است؛ زیرا می‌دانیم که «آتش» نوعی «انرژی» بوده و امروزه ثابت شده است که «ماده» و «انرژی» همواره امکان تبدیل به یک‌دیگر را دارند، به ‌گونه‌ای که امروزه می‌توان از آب، آتش تولید کرد و فیزیک‌دانان این احتمال را منتفی نمی‌دانند که در آینده از انرژی نور خالص، بتوان ماده‌ای را استخراج نمود!

از همین‌رو، در برابر خدایی که هم خالق «ماده» و هم خالق «انرژی» است و همواره آن دو را به یکدیگر تبدیل می‌کند، مطرح‌کردن این‌که من امتیازی بر آدم دارم -زیرا از «انرژی آتش» آفریده شدم و او از «ماده خاک»- کاملا ادعایی بی‌معنا خواهد بود؛ زیرا چه بسا همان آتشی که منشأ آفرینش شیطان و جنیان است، از همان منشأ خاک سرچشمه گرفته و در نتیجه او نیز مانند آدمیان از خاک آفریده شده باشد!

به عبارت دیگر، ادعای شیطان که بیانگر ارتباط نداشتن با خاک است، می‌تواند ادعایی دروغ باشد و استدلال موجود در روایت نیز به نحوی ناظر به همین موضوع است، نه آن‌که بخواهد بر خلاف صریح قرآن اعلام کند که آفرینش جن و شیطان از آتش نیست!

با این توضیح، دوباره فراز مرتبط از روایت را بازخوانی می‌کنیم:

ابلیس که لعنت خدا بر او باد دروغ گفت! خداوند او را جز از خاک نیافرید! زیرا خداوند در آیه‌ای می‌فرماید که ما با استفاده از درختان سبز برایتان آتش فراهم کردیم. خداوند شیطان را از آتشی آفرید که سرچشمه‌اش همان درختان سبزند و درخت نیز اصلش از خاک است!(پس شیطان از خاک آفریده شده!)

گفتنی است؛ روایات معصومان(ع) نیز می‌تواند مانند آیات قرآن داراى معانى چند مرحله‏‌اى، در سطوح مختلف و براى استعدادهاى متفاوت باشد که بر این اساس، در گذشته از این آیه و روایت چیزى می‌فهمیدند، و امروز ما چیز بیشترى می‌فهمیم، و شاید آیندگان از این هم فراتر رفته و بیشتر درک کنند.^[2]

[1]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 2، ص 244- 245، قم،‏ دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق. «و قال علی بن إبراهیم فی قوله خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قال فإنه حدثنی أبی عن سعید بن أبی سعید عن إسحاق بن حریز قال قال أبو عبد الله ع أی شی‏ء یقول أصحابک فی قول إبلیس خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قلت جعلت فداک قد قال ذلک و ذکره الله فی کتابه قال کذب إبلیس لعنه الله یا إسحاق ما خلقه الله إلا من طین، ثم قال: قال الله: الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ خلقه الله من تلک النار و النار من تلک الشجرة و الشجرة أصلها من طین».

[2]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏18، ص 463- 464، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش.