لطفا صبرکنید
بازدید
21021
21021
آخرین بروزرسانی:
1391/12/07
کد سایت
fa26456
کد بایگانی
31615
نمایه
روایات اسرائیلیات
طبقه بندی موضوعی
علوم قرآنی|درایه الحدیث
اصطلاحات
یهود
گروه بندی اصطلاحات
سرفصل‌های قرآنی
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
اسرائیلیات چیست؟ آیا این روایات معتبر هستند؟
پرسش
اسرائیلیات چیست؟ آیا این روایات معتبر هستند؟
پاسخ اجمالی
دانشمندان اسلامى، واژهى «اسرائیلیات» را بر تمامى عقاید غیر اسلامى بهویژه آن دسته از عقاید و افسانه‌هایى که یهود و نصارا از قرن اوّل هجرى وارد دین اسلام کرده‌اند، اطلاق نمودهاند.
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت‌هایی دارد که از یهودیان وارد شده است. اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می‌گیرد و تنها از باب این‌که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می‌باشد؛ لذا به اسرائیلیات معروف شده است.
«اسرائیلیات» را می‌توان در روایات با موضوعات این‌چنینی جست‌وجو کرد: روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در کتاب وحیانى راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است. روایات آموزندهى اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد. افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
همچنین این نوع از روایات را نمی‌توان بدون تحقیق و بررسی رد کرد. اسرائیلیات را براساس صدق و کذب آنها می‌توان این‌گونه تقسیم کرد:
1. روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد.
2. روایاتى که کذب و نادرستى آنها معلوم است و شواهدى بر نادرستى آنها موجود است.
3. روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
براساس این تقسیم به راحتی می‌توان حکم آنها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می‌کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می‌باشد. اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت‌هایی دارد که از یهودیان وارد شده است. اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می‌گیرد و تنها از باب این‌که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می‌باشد؛ لذا به اسرائیلیات معروف شده است.
«اسرائیلیات» را می‌توان در روایات با موضوعات این‌چنینی جست‌وجو کرد: روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در کتاب وحیانى راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است. روایات آموزندهى اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد. افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
همچنین این نوع از روایات را نمی‌توان بدون تحقیق و بررسی رد کرد. اسرائیلیات را براساس صدق و کذب آنها می‌توان این‌گونه تقسیم کرد:
1. روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد.
2. روایاتى که کذب و نادرستى آنها معلوم است و شواهدى بر نادرستى آنها موجود است.
3. روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
براساس این تقسیم به راحتی می‌توان حکم آنها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می‌کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می‌باشد. اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
پاسخ تفصیلی
تعریف‌های مختلفی از واژه «اسرائیلیات» وجود دارد که البته اختلاف محتوایی میان آنان، مقدار قابل توجهی نیست:
یک. اسرائیلیات؛ روایاتی است که از بنی اسرائیل در روایات اسلامی وارد شده‌اند؛ یعنی تاریخ اخبار و قصه‌هایی که از طریق یهود داخل اسلام شده و غالباً خُرافی، دروغ و بی‌بنیان است.[1]
دو. دانشمندان اسلامى؛ واژه «اسرائیلیات» را بر تمامى عقاید غیر اسلامى بهویژه آن دسته از عقاید و افسانه‌هایى که یهود و نصارا از قرن اوّل هجرى وارد دین اسلام کرده‌اند، اطلاق نمودهاند.[2]
سه. اسرائیلیات؛ اصطلاحى است که محقّقان اسلامى بر داستانها و اخبار یهودى و نصرانى که در جامعه اسلامى نفوذ کرده است، اطلاق میکنند، البته پس از روی آوردن گروهى از یهود و نصارا و یا تظاهر آنان به دین اسلام.[3]
تعاریف موجود، تنها در حد توضیح این اصطلاح بوده و جامع و مانع نیستند. البته اصل و اساس این کلمه را به خوبی نمایان کرده‌اند.
کلمه «إسرائیلیات» اگرچه در ظاهر بر داستان‌هایی که از منابع یهودی روایت و نقل شده‌اند دلالت دارد، اما علمای تفسیر و حدیث این کلمه را بر بیش از این معنا توسعه داده‌اند. این کلمه در اصطلاح علما بر هر آنچه که به تفسیر، حدیث و تاریخ از اسطوره‌های قدیمی که در اصل روایت‌شان به یک منبع یهودی، مسیحی و یا غیر این دو منسوب باشند؛ دلالت دارد. بلکه حتی برخی از مفسران و محدثان معتقدند اسرائیلیات شامل آن دسته از گفتارهایی که دشمنان اسلام از یهود و غیر یهود در تفسیر و حدیث وارد کرده‌اند که هیچ منبع و دلیلی از منابع قدیمی بر آن نیست، نیز می‌شود. [4]
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت‌هایی دارد که از یهودیان وارد شده است؛ زیرا «اسرائیل» لقب حضرت یعقوب(ع) پدر حضرت یوسف(ع) بوده، لذا به یهودیان، «بنی اسرائیل» گفته می‌شود؛ اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می‌گیرد و تنها از باب این‌که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می‌باشد، به اسرائیلیات معروف شده است.[5]
پیدایش اسرائیلیات
در علت این‌که چرا روایات یهودی بیشتر از ادیان دیگر وارد اسلام شده، بحث مجزایی بوده که در این مختصر، مجالی برای آن نیست؛ اما به صورت مختصر می‌توان گفت مسیحیان جز برخى مفاهیم اساسى دینى، تنها در موضوعاتى چون داستان حضرت مریم(س) و حضرت عیسى(ع) و نیز داستان اصحاب کهف، مطالبى جاذب برای مسلمانان داشته‌اند و طبیعى است که محافل و تعالیم آنان در بسیاری از مسائل، برای پرسش‌گران مسلمان کششى نداشته است. از آنجا که یهودیان بر پایه کتب عهد عتیق و دیگر منابع دینى خود، درباره بسیاری از قصه‌های مطرح شده در قرآن کریم و حدیث نبوی، سابقه ذهنى و آشنایى تفصیلى داشته‌اند و افزون بر آن، ارتباط جمعیت‌های یهودی ساکن در شبه جزیره با اعراب مسلمان شده، ارتباطى نزدیک بوده است، این تأثیرپذیری، درباره یهود بیشتر مصداق داشته است. ادیان و گروه‌های دیگر نیز قدرت و مجال چندانی در ورود به بحث‌های تفسیری و روایی نداشتند و تنها در علومی؛ چون فلسفه، طب و ... میان مسلمانان جایی پیدا کرده‌اند که ارتباطی بین آنها و بحث ما وجود ندارد.
آغاز روایات اسرائیلی را می‌توان از همان سال‌های نخستین دانست. البته گسترش آن در دوران تابعان بوده است. در این دوران بسیارى از اسرائیلیات وارد تفسیر شد؛ زیرا در آن زمان تعداد زیادى از اهل کتاب اسلام آوردند، ولى ذهن آنان هم‌چنان از داستانها و افسانههاى پیشینیان درباره پیدایش خلقت، اسرار آفرینش، آغاز حیات موجودات، اخبار امتهاى گذشته، سرگذشت پیامبران و قصهها و افسانههاى بسیارى که در تورات و دیگر کتابها آمده است، انباشته بود. عامه مردم اشتیاق داشتند تا جزئیات آنچه را در قرآن به گونه سربسته مطرح شده است را بشنوند؛ خصوصاً امورى که به سرگذشت یهود و نصارى مربوط مى‌شد و در کتب عهدین از آن یاد شده بود؛ از این‌رو، مسلمانان به داستانهاى اینان گوش فرا مىدادند؛ در نتیجه تعداد زیادى از این اسرائیلیات را بدون پروا و بى‌هیچ بررسى، در تفاسیر گنجاندند.[6]
«اسرائیلیات» را می‌توان شامل سهگونه روایات دانست:
1. روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در قرآن راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است.
2. روایات آموزنده اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد.
3. افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
در بررسى موضوعات روایاتى که نمونه‌های اسرائیلیات تلقى مى‌شوند، باید اشاره کرد که در مقام توضیح و تفسیر برخى آیات و اشارات قرآنى، یا شرح برخى احادیث، معمول‌ترین شیوه، پرداختن به داستانى از امت‌های گذشته بوده است. در این موارد نام شخصیت‌های داستان گاه با تعریب نام‌های عبری و گاه با جایگزین کردن نام‌های اصلى با نام‌های مأنوس‌تر، تغییر مى‌یافته است. از نظر پرداخت محتوایى داستان، تغییراتى در جزئیات و دست‌یابى به بافتى هماهنگ‌تر با فرهنگ اسلامى امری معمول بوده است؛ در همین راستا، بسیاری از داستان‌های پرداخت یافته در محیط جدید، برخى عناصر و بخش‌های مطابق با تعالیم اسلامى و ناموافق با تعالیم یهود را نیز در برداشته، و گاه داستانى از امم پیشین، با داستانى قرآنى به همین شیوه پیوند داده شده است .در بررسى نمونه‌ها، نخست باید به داستان شعیب نبى(ع) اشاره کرد. در قرآن کریم جز پیامبری شعیب در میان قوم مدین، سخنى دیگر دیده نمى‌شود[7] و برخى مفسران در پى گسترش دادن این داستان، به تطبیق شعیب با شخصیتى مشابه در عهد عتیق، یعنى یترون پدر زن حضرت موسى(ع)[8] روی آورده‌اند و ... .»،[9] البته اسرائیلیات دانستن این موارد به معنای رد کردن اینها نیست، بلکه اسرائیلیات حکم دیگری دارند که در ذیل ذکر خواهد شد.
آیات و روایات در گفتار غیر مسلمانان
آیات و روایاتی که در مورد پذیرش یا عدم پذیرش گفتار غیر مسلمانان وجود دارد، بسیار متفاوت بوده و در برخی از آنها حکم به جواز قبول و در برخی نهی از این عمل به دست می‌آید:
« از بنىاسرائیل بپرس: چه بسیار نشانههاى روشن به آنان عطا کردیم، و هرکس نعمتِ [هدایت] خدا را پس از آن‌که به او رسید، تبدیل [به کفر] کند، [بداند] که یقیناً خدا سخت کیفر است».[10]
در این آیه – جدای از بحث مستقیم آیه - خداوند با استعمال فعل امر دستور می‌دهد تا از بنی اسرائیل وقایع را سؤال کند. در این گفتار می‌توان پذیرش حرف بنی اسرائیل را استفاده کرد. البته عمومیت این بیان، مورد قبول نیست و باید با توجه به آیاتی که بعداً خواهد آمد، معنا شود.
« از بنى اسرائیل بپرس، که چون موسى نزد آنان آمد، به او نُه نشانه آشکار داده بودیم. و فرعون به او گفت: اى موسى! پندارم که تو را جادو کرده باشند »،[11] « اگر در آنچه بر تو نازل کرده‌ایم تردید دارى از اهل کتاب که همیشه کتاب‌هاى آسمانى را می‌خوانند بپرس، سوگند می‌خورم که از ناحیه پروردگارت حق بر تو نازل شده بنا بر این دیگر جا ندارد که از دودلان باشى».[12] از فحوای این آیات نیز اعتبار گفتار بنی‌اسرائیل استنباط می‌شود.
اما اینها یک طرف آیات قرآنی و ادله جواز بوده‌اند. آیات دیگری نیز وجود دارند که خلاف این معانی از آنها استنباط می‌شود: «آیا طمع دارید که اینان به شما ایمان آورند با این‌که طائفهاى از ایشان کلام خدا را می‌شنیدند و سپس با علم بدان و با این‌که آن را میشناختند تحریفش می‌کردند».[13]
«هر آینه می‌یابى یهود و مشرکین را دشمنترین مردم نسبت به کسانى که ایمان آوردند».[14]
این آیات نیز عدم اعتماد به یهودیان را به روشنی نشان داده و دشمنی آنها با پیروان اسلام را نشان می‌دهد، که البته این نیز عمومیت نداشته و باید با توجه به آیات دیگر معنا شود.[15]
و آیاتی دیگر که استنباط‌های مختلفی از آنها به دست می‌آید.
روایات – به خصوص روایات اهل سنت – به مانند سیاق آیات، متفاوت بوده و دیگر نیازی به ذکر همه آنها نیست. در این‌جا تنها به روایتی از امام صادق(ع) که به نوعی میان دو دیدگاه جمع می‌کند را بیان می‌داریم:
عبد الأعلى بن اعین به امام صادق(ع) گفت: فدایت گردم، مردم از رسول خدا(ص) نقل مىکنند که آن‌حضرت فرمود: مانعى ندارد که از بنى اسرائیل حدیث نقل کنى. امام فرمود: «آرى»، راوى پرسید: پس اشکالى ندارد که آنچه را از بنى اسرائیل مىشنویم نقل کنیم؟ امام فرمود: «آیا نشنیدى که پیامبر فرموده است: در دروغگویى آدمى همین بس، که هرچه را مىشنود روایت کند». راوى پرسید: پس جریان چیست؟ امام فرمود: «از سرگذشت بنى اسرائیل هرچه در قرآن آمده است، نقل کن که نظیر آن در این امّت وجود دارد و در نقل آن مانعى نیست».[16]
به نظر می‌رسد این آیات و روایات بر خلاف ظاهرشان ، هیچ تناقض و تنافی ندارند، بلکه به صورت کامل می‌توان میان اینها جمع کرد که در بخش بعد بدان می‌پردازیم.
حکم اسرائیلیات
اسرائیلیات را به اعتبارهاى مختلف می‌توان دستهبندى کرد. یکی از این تقسیمات، تقسیم بر اساس صدق و کذب آنها می‌باشد:
1. روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد، مانند: «کعب الاحبار: در آنچه که خداوند به موسی وحی کرده، آمده است: ای موسی، کسی که پدر و مادرش یا یکی از این دو، برای او استغفار کنند گناهانش را می‌‌بخشم».[17]
2. روایاتى که کذب و نادرستى آنها به جهت شواهدى که وجود دارد، معلوم است.
3. روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
بر اساس این تقسیم به راحتی می‌توان حکم آنها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می‌کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می‌باشد.
اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدّم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
اسرائیلیات در منابع اسلامی به قدری زیاد می‌باشد که کتاب‌های مختلفی در این زمینه به بحث پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند اسرائیلیات در داستان‌های مختلف را مورد بررسی قرار دهند.[18]
شخصیت‌های مؤثر در شکل‌گیری اسرائیلیات
توجه به تفصیلات امم پیشین درباره آنچه در قرآن کریم و حدیث نبوی وارد شده بود، در دوره تابعان با اهمیتى ویژه تلقى مى‌شد و به هنگام بررسى تاریخى، نام چند تن از مشاهیر تابعان که برخى از آنان دارای اصلى یهودی بوده و برخى تنها از منابع یهودی بهره گرفته بوده‌اند، به طور شاخص به چشم مى‌خورد؛ شخصیت‌هایى که در جوانب گوناگون شکل‌گیری اسرائیلیات، خواه وارد ساختن روایات از منابع بیگانه و خواه پردازش آنها نقش مؤثری را ایفا کرده‌اند.
متفکر و جامعهشناس اسلام- ابن خلدون- در این باره مىنویسد: «برخی از پیروان تورات ... که چون اسلام آوردند بر همان فرهنگ و معلوماتى که داشتند ... باقى بودند، مانند اخبار آغاز خلقت و آنچه مربوط به پیشگویی‌ها بود و این گروه عبارت بودند از: کعب الأحبار، وهب بن منبّه و عبد اللّه بن سلام».[19]
در این میان، شخصیت ابواسحاق کعب بن ماتع حمیری، ملقب به کعب الأحبار بسیار حائز اهمیت است؛ وی از بزرگان یهود یمن بود که در زمان خلافت ابوبکر به مدینه آمد و به دین اسلام گروید. کعب که در محافل یهودیان حمیر، از مرتبه‌ای شاخص برخوردار، و از محتوای کتب یهود آگاه بود، پس از اسلام آوردن، در برخى محافل مسلمانان نیز پاسخگوی پرسش‌های کنجکاوان بود.[20] در این میان، تعلّق خاطر خلیفه دوم عمر و به ویژه معاویه به داستان‌های کعب تأثیر شایانى بر هموار کردن راه برای تداول روایات او در میان مسلمانان داشت، تا آنجا که گاه به تفسیر آیاتى از قرآن کریم نیز می‌پرداخت.
علاوه بر کعب الاحبار، دیگرانی نیز بوده‌اند که اسرائیلیات از آنها سرچشمه گرفته و نام برخی از آنها نیز در تاریخ ثبت شده است که در بالا نام برخی از آنها ذکر شد.[21]
یک. اسرائیلیات؛ روایاتی است که از بنی اسرائیل در روایات اسلامی وارد شده‌اند؛ یعنی تاریخ اخبار و قصه‌هایی که از طریق یهود داخل اسلام شده و غالباً خُرافی، دروغ و بی‌بنیان است.[1]
دو. دانشمندان اسلامى؛ واژه «اسرائیلیات» را بر تمامى عقاید غیر اسلامى بهویژه آن دسته از عقاید و افسانه‌هایى که یهود و نصارا از قرن اوّل هجرى وارد دین اسلام کرده‌اند، اطلاق نمودهاند.[2]
سه. اسرائیلیات؛ اصطلاحى است که محقّقان اسلامى بر داستانها و اخبار یهودى و نصرانى که در جامعه اسلامى نفوذ کرده است، اطلاق میکنند، البته پس از روی آوردن گروهى از یهود و نصارا و یا تظاهر آنان به دین اسلام.[3]
تعاریف موجود، تنها در حد توضیح این اصطلاح بوده و جامع و مانع نیستند. البته اصل و اساس این کلمه را به خوبی نمایان کرده‌اند.
کلمه «إسرائیلیات» اگرچه در ظاهر بر داستان‌هایی که از منابع یهودی روایت و نقل شده‌اند دلالت دارد، اما علمای تفسیر و حدیث این کلمه را بر بیش از این معنا توسعه داده‌اند. این کلمه در اصطلاح علما بر هر آنچه که به تفسیر، حدیث و تاریخ از اسطوره‌های قدیمی که در اصل روایت‌شان به یک منبع یهودی، مسیحی و یا غیر این دو منسوب باشند؛ دلالت دارد. بلکه حتی برخی از مفسران و محدثان معتقدند اسرائیلیات شامل آن دسته از گفتارهایی که دشمنان اسلام از یهود و غیر یهود در تفسیر و حدیث وارد کرده‌اند که هیچ منبع و دلیلی از منابع قدیمی بر آن نیست، نیز می‌شود. [4]
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت‌هایی دارد که از یهودیان وارد شده است؛ زیرا «اسرائیل» لقب حضرت یعقوب(ع) پدر حضرت یوسف(ع) بوده، لذا به یهودیان، «بنی اسرائیل» گفته می‌شود؛ اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می‌گیرد و تنها از باب این‌که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می‌باشد، به اسرائیلیات معروف شده است.[5]
پیدایش اسرائیلیات
در علت این‌که چرا روایات یهودی بیشتر از ادیان دیگر وارد اسلام شده، بحث مجزایی بوده که در این مختصر، مجالی برای آن نیست؛ اما به صورت مختصر می‌توان گفت مسیحیان جز برخى مفاهیم اساسى دینى، تنها در موضوعاتى چون داستان حضرت مریم(س) و حضرت عیسى(ع) و نیز داستان اصحاب کهف، مطالبى جاذب برای مسلمانان داشته‌اند و طبیعى است که محافل و تعالیم آنان در بسیاری از مسائل، برای پرسش‌گران مسلمان کششى نداشته است. از آنجا که یهودیان بر پایه کتب عهد عتیق و دیگر منابع دینى خود، درباره بسیاری از قصه‌های مطرح شده در قرآن کریم و حدیث نبوی، سابقه ذهنى و آشنایى تفصیلى داشته‌اند و افزون بر آن، ارتباط جمعیت‌های یهودی ساکن در شبه جزیره با اعراب مسلمان شده، ارتباطى نزدیک بوده است، این تأثیرپذیری، درباره یهود بیشتر مصداق داشته است. ادیان و گروه‌های دیگر نیز قدرت و مجال چندانی در ورود به بحث‌های تفسیری و روایی نداشتند و تنها در علومی؛ چون فلسفه، طب و ... میان مسلمانان جایی پیدا کرده‌اند که ارتباطی بین آنها و بحث ما وجود ندارد.
آغاز روایات اسرائیلی را می‌توان از همان سال‌های نخستین دانست. البته گسترش آن در دوران تابعان بوده است. در این دوران بسیارى از اسرائیلیات وارد تفسیر شد؛ زیرا در آن زمان تعداد زیادى از اهل کتاب اسلام آوردند، ولى ذهن آنان هم‌چنان از داستانها و افسانههاى پیشینیان درباره پیدایش خلقت، اسرار آفرینش، آغاز حیات موجودات، اخبار امتهاى گذشته، سرگذشت پیامبران و قصهها و افسانههاى بسیارى که در تورات و دیگر کتابها آمده است، انباشته بود. عامه مردم اشتیاق داشتند تا جزئیات آنچه را در قرآن به گونه سربسته مطرح شده است را بشنوند؛ خصوصاً امورى که به سرگذشت یهود و نصارى مربوط مى‌شد و در کتب عهدین از آن یاد شده بود؛ از این‌رو، مسلمانان به داستانهاى اینان گوش فرا مىدادند؛ در نتیجه تعداد زیادى از این اسرائیلیات را بدون پروا و بى‌هیچ بررسى، در تفاسیر گنجاندند.[6]
«اسرائیلیات» را می‌توان شامل سهگونه روایات دانست:
1. روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در قرآن راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است.
2. روایات آموزنده اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد.
3. افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
در بررسى موضوعات روایاتى که نمونه‌های اسرائیلیات تلقى مى‌شوند، باید اشاره کرد که در مقام توضیح و تفسیر برخى آیات و اشارات قرآنى، یا شرح برخى احادیث، معمول‌ترین شیوه، پرداختن به داستانى از امت‌های گذشته بوده است. در این موارد نام شخصیت‌های داستان گاه با تعریب نام‌های عبری و گاه با جایگزین کردن نام‌های اصلى با نام‌های مأنوس‌تر، تغییر مى‌یافته است. از نظر پرداخت محتوایى داستان، تغییراتى در جزئیات و دست‌یابى به بافتى هماهنگ‌تر با فرهنگ اسلامى امری معمول بوده است؛ در همین راستا، بسیاری از داستان‌های پرداخت یافته در محیط جدید، برخى عناصر و بخش‌های مطابق با تعالیم اسلامى و ناموافق با تعالیم یهود را نیز در برداشته، و گاه داستانى از امم پیشین، با داستانى قرآنى به همین شیوه پیوند داده شده است .در بررسى نمونه‌ها، نخست باید به داستان شعیب نبى(ع) اشاره کرد. در قرآن کریم جز پیامبری شعیب در میان قوم مدین، سخنى دیگر دیده نمى‌شود[7] و برخى مفسران در پى گسترش دادن این داستان، به تطبیق شعیب با شخصیتى مشابه در عهد عتیق، یعنى یترون پدر زن حضرت موسى(ع)[8] روی آورده‌اند و ... .»،[9] البته اسرائیلیات دانستن این موارد به معنای رد کردن اینها نیست، بلکه اسرائیلیات حکم دیگری دارند که در ذیل ذکر خواهد شد.
آیات و روایات در گفتار غیر مسلمانان
آیات و روایاتی که در مورد پذیرش یا عدم پذیرش گفتار غیر مسلمانان وجود دارد، بسیار متفاوت بوده و در برخی از آنها حکم به جواز قبول و در برخی نهی از این عمل به دست می‌آید:
« از بنىاسرائیل بپرس: چه بسیار نشانههاى روشن به آنان عطا کردیم، و هرکس نعمتِ [هدایت] خدا را پس از آن‌که به او رسید، تبدیل [به کفر] کند، [بداند] که یقیناً خدا سخت کیفر است».[10]
در این آیه – جدای از بحث مستقیم آیه - خداوند با استعمال فعل امر دستور می‌دهد تا از بنی اسرائیل وقایع را سؤال کند. در این گفتار می‌توان پذیرش حرف بنی اسرائیل را استفاده کرد. البته عمومیت این بیان، مورد قبول نیست و باید با توجه به آیاتی که بعداً خواهد آمد، معنا شود.
« از بنى اسرائیل بپرس، که چون موسى نزد آنان آمد، به او نُه نشانه آشکار داده بودیم. و فرعون به او گفت: اى موسى! پندارم که تو را جادو کرده باشند »،[11] « اگر در آنچه بر تو نازل کرده‌ایم تردید دارى از اهل کتاب که همیشه کتاب‌هاى آسمانى را می‌خوانند بپرس، سوگند می‌خورم که از ناحیه پروردگارت حق بر تو نازل شده بنا بر این دیگر جا ندارد که از دودلان باشى».[12] از فحوای این آیات نیز اعتبار گفتار بنی‌اسرائیل استنباط می‌شود.
اما اینها یک طرف آیات قرآنی و ادله جواز بوده‌اند. آیات دیگری نیز وجود دارند که خلاف این معانی از آنها استنباط می‌شود: «آیا طمع دارید که اینان به شما ایمان آورند با این‌که طائفهاى از ایشان کلام خدا را می‌شنیدند و سپس با علم بدان و با این‌که آن را میشناختند تحریفش می‌کردند».[13]
«هر آینه می‌یابى یهود و مشرکین را دشمنترین مردم نسبت به کسانى که ایمان آوردند».[14]
این آیات نیز عدم اعتماد به یهودیان را به روشنی نشان داده و دشمنی آنها با پیروان اسلام را نشان می‌دهد، که البته این نیز عمومیت نداشته و باید با توجه به آیات دیگر معنا شود.[15]
و آیاتی دیگر که استنباط‌های مختلفی از آنها به دست می‌آید.
روایات – به خصوص روایات اهل سنت – به مانند سیاق آیات، متفاوت بوده و دیگر نیازی به ذکر همه آنها نیست. در این‌جا تنها به روایتی از امام صادق(ع) که به نوعی میان دو دیدگاه جمع می‌کند را بیان می‌داریم:
عبد الأعلى بن اعین به امام صادق(ع) گفت: فدایت گردم، مردم از رسول خدا(ص) نقل مىکنند که آن‌حضرت فرمود: مانعى ندارد که از بنى اسرائیل حدیث نقل کنى. امام فرمود: «آرى»، راوى پرسید: پس اشکالى ندارد که آنچه را از بنى اسرائیل مىشنویم نقل کنیم؟ امام فرمود: «آیا نشنیدى که پیامبر فرموده است: در دروغگویى آدمى همین بس، که هرچه را مىشنود روایت کند». راوى پرسید: پس جریان چیست؟ امام فرمود: «از سرگذشت بنى اسرائیل هرچه در قرآن آمده است، نقل کن که نظیر آن در این امّت وجود دارد و در نقل آن مانعى نیست».[16]
به نظر می‌رسد این آیات و روایات بر خلاف ظاهرشان ، هیچ تناقض و تنافی ندارند، بلکه به صورت کامل می‌توان میان اینها جمع کرد که در بخش بعد بدان می‌پردازیم.
حکم اسرائیلیات
اسرائیلیات را به اعتبارهاى مختلف می‌توان دستهبندى کرد. یکی از این تقسیمات، تقسیم بر اساس صدق و کذب آنها می‌باشد:
1. روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد، مانند: «کعب الاحبار: در آنچه که خداوند به موسی وحی کرده، آمده است: ای موسی، کسی که پدر و مادرش یا یکی از این دو، برای او استغفار کنند گناهانش را می‌‌بخشم».[17]
2. روایاتى که کذب و نادرستى آنها به جهت شواهدى که وجود دارد، معلوم است.
3. روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
بر اساس این تقسیم به راحتی می‌توان حکم آنها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می‌کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می‌باشد.
اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدّم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
اسرائیلیات در منابع اسلامی به قدری زیاد می‌باشد که کتاب‌های مختلفی در این زمینه به بحث پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند اسرائیلیات در داستان‌های مختلف را مورد بررسی قرار دهند.[18]
شخصیت‌های مؤثر در شکل‌گیری اسرائیلیات
توجه به تفصیلات امم پیشین درباره آنچه در قرآن کریم و حدیث نبوی وارد شده بود، در دوره تابعان با اهمیتى ویژه تلقى مى‌شد و به هنگام بررسى تاریخى، نام چند تن از مشاهیر تابعان که برخى از آنان دارای اصلى یهودی بوده و برخى تنها از منابع یهودی بهره گرفته بوده‌اند، به طور شاخص به چشم مى‌خورد؛ شخصیت‌هایى که در جوانب گوناگون شکل‌گیری اسرائیلیات، خواه وارد ساختن روایات از منابع بیگانه و خواه پردازش آنها نقش مؤثری را ایفا کرده‌اند.
متفکر و جامعهشناس اسلام- ابن خلدون- در این باره مىنویسد: «برخی از پیروان تورات ... که چون اسلام آوردند بر همان فرهنگ و معلوماتى که داشتند ... باقى بودند، مانند اخبار آغاز خلقت و آنچه مربوط به پیشگویی‌ها بود و این گروه عبارت بودند از: کعب الأحبار، وهب بن منبّه و عبد اللّه بن سلام».[19]
در این میان، شخصیت ابواسحاق کعب بن ماتع حمیری، ملقب به کعب الأحبار بسیار حائز اهمیت است؛ وی از بزرگان یهود یمن بود که در زمان خلافت ابوبکر به مدینه آمد و به دین اسلام گروید. کعب که در محافل یهودیان حمیر، از مرتبه‌ای شاخص برخوردار، و از محتوای کتب یهود آگاه بود، پس از اسلام آوردن، در برخى محافل مسلمانان نیز پاسخگوی پرسش‌های کنجکاوان بود.[20] در این میان، تعلّق خاطر خلیفه دوم عمر و به ویژه معاویه به داستان‌های کعب تأثیر شایانى بر هموار کردن راه برای تداول روایات او در میان مسلمانان داشت، تا آنجا که گاه به تفسیر آیاتى از قرآن کریم نیز می‌پرداخت.
علاوه بر کعب الاحبار، دیگرانی نیز بوده‌اند که اسرائیلیات از آنها سرچشمه گرفته و نام برخی از آنها نیز در تاریخ ثبت شده است که در بالا نام برخی از آنها ذکر شد.[21]
[1]. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه «اسرائیلیات»، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377ش.
[2]. دیارى بید گلى، محمد تقى، پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، ص 96، انتشارات سهروردى، تهران، چاپ دوم، 1383ش.
[3]. پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، ص 96.
[4]. معرفت، محمد هادى، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 2، ص 80، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، مشهد، چاپ اوّل، 1418ق.
[5]. التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 80.
[6]. التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 446.
[7]. برای نمونه ر.ک: اعراف؛ 88.
[8]. خروج؛ 3: 1.
[9]. دائرة المعارف اسلامی،واژه اسرائیلیات.
[10]. بقره، 211: «سَلْ بَنی إِسْرائیلَ کَمْ آتَیناهُمْ مِنْ آیةٍ بَینَةٍ وَ مَنْ یبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ».
[11]. اسرا، 101: «وَ لَقَدْ آتَینا مُوسى تِسْعَ آیاتٍ بَیناتٍ فَسْئَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِذْ جاءَهُمْ ».
[12]. یونس، 94: «فَإِنْ کُنْتَ فی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیکَ فَسْئَلِ الَّذینَ یقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرینَ».
[13]. بقره، 75: «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یعْلَمُون».
[14]. مائده، 82: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا».
[15]. برای اطلاعات بیشتر در مورد دیدگاه قرآن به اهل کتاب ر. ک: نمایه «اهل کتاب از نگاه قرآن»، سؤال 23882.
[16]. شیخ صدوق، معانی الأخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 159، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1403ق.
[17]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 15، ص 169، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1408ق.
[18]. برای نمونه ر.ک: محمود ابو عزیز، سعد یوسف، الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً، مکتبة التوفیقیه، القاهرة، بىنا، بىتا.
[19]. به نقل از: رکنى یزدى، محمد مهدى، آشنایى با علوم قرآنى، ص 135، آستان قدس، سمت، مشهد، تهران، چاپ اوّل، 1379ش.
[20]. الزرکلى، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج 5، ص 228، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
[21]. برای اطلاعات بیشتر پیرامون این اشخاص ر.ک: ذهبى، محمد حسین، التفسیر و المفسرون بحث تفصیلی عن نشأة التفسیر، ج 1 ص 183 – 201، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بىنا، بىتا.
نظرات
