مقدمه
«توبه»یکی از موضوعات مهم و اساسی است که در مکتب اسلام و همه‌ ادیان آسمانی بدان توجه شده و درباره آن فراوان سخن رفته است. آنچه که عارفان مسلمان و دیگر صاحب‌‌‌نظران از جمله متکلمان پیرامون توبه سخن به میان می‌‌آورند، برگرفته از منابع دینی است. متکلمان مسلمان در آثار کلامی خود توبه را تنها بدین دلیل که مسقط عام(به طور عام عذاب را بر می‌دارد) عذاب و کیفر دردناک الهی است،[1] به بحث گذاشته‌اند. عارفان مسلمان نیز توبه را یکی از مباحث مهم و کلیدی خویش تعبیر کرده و برای وصول به مقصد، مقدماتی را پیش‌‌بینی می‌‌نمایند که سالک الی الله باید آن منازل و مقامات را بپیماید؛ از این‌رو تمام صاحب نظران علوم، اعم از فقه، تفسیر، کلام، اخلاق و عرفان از صدر اسلام تا به امروز، به تبیین زوایای مختلف آن پرداخته‌اند. در این گفتار جایگاه توبه در قرآن به صورت فشرده بررسی خواهد شد.
معنای توبه
«توبه» در لغت به معنای رجوع و بازگشت از گناه است.[2] راغب آن‌را رجوع از گناه به بهترین صورت معنا می‌کند.[3] توبه در اصطلاح عبارت است از: «رجوع از طبیعت به سوی روحانیت نفس بعد از آن‌که به واسطۀ معاصی و کدورت نافرمانی، نور فطرت و روحانیت، محجوب به ظلمت و طبیعت شده است».[4]
صاحب جامع السعادات می‌گوید: توبه پاک کردن قلب از گناه و بازگشت از دوری به قرب و نزدیکی است.[5]
توبه در قرآن هم به معنای «رجوع انسان گناه‌کار»، و هم به معنای «توفیق توبه دادن از طرف خداوند به بندۀ معصیت کار» و هم به معنای «قبول و پذیرش توبه از جانب خداوند متعال»، آمده است.
در نتیجه، می‌توان گفت: هر توبۀ انسان، محفوف و پیچیده شده در دو توبه الهی است؛ یکی توفیق دادن به بنده برای توبه، و دیگری پذیرفتن توبه بندگان است، و ممکن است هرسه توبه را به معنای لغوی برگشت داد؛ به این معنا که توبه از انسان، رجوع از گناه و بازگشت از معاصی است، و توبه اول از خداوند، رجوع به فضل و رحمتش به سوی بنده است و توبه دوم، رجوع به قبول آن از بنده است.[6]
در آیه‌ای از قرآن این سه معنا کنار هم جمع شده است؛ آن‌جا که می‌فرماید: «ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَوّابُ الرَّحِیمُ»؛^[7] سپس خداوند به آنها برگشت (توفیق توبه داد) تا توبه و برگشت کنند. خداوند بسیار توبه پذیر مهربان است.
تشویق به توبه
قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به توبه و رجوع از گناه و بازگشت به درگاه الهی تشویق و ترغیب کرده است، از جمله آیات زیر:
1.«اَلَم یَعلَمُوا أَنَّ اللهَ هُوَ یَقبَلُ التَّوبَةَ عَن عِبادِهِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»؛^[8] آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر مهربان است!
2. «قُل یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلیَ أَنْفُسِهِم لاتَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُم وَ أَسلِمُوا لَهُ مِن قَبلِ أن یَأتِیَکُم العَذابُ ثُمَّ لاتُنصَرُونَ»؛^[9]بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، به درستی که خداوند بخشنده مهربان است. و به درگاه پروردگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آن‌که عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ‌کس یاری نشوید.
3. «وَ هُوَ الَّذی یَقبَلُ التَّوبةَ عَن عِبادِهِ وَ یَعفُوا عَنِ السَّیئاتِ وَ یَعلَمُ ما تَفعَلُونَ»؛^[10] او (خدا) کسی است که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و گناهان را می‌بخشد و آنچه را انجام می‌دهید، می‌داند.
نکته قابل دقت این است که در واقع، خداوند می‌فرماید با این‌که از تمام اسرار زندگی و رفتارهای پشت پرده شما اطلاع دارم و لحظه به لحظه اعمال شما را زیر نظر داشته‌ام، با این حال توبه شما را می‌پذیرم.
وجوب توبه
قرآن کریم تنها به ترغیب و تشویق اکتفا نکرده، بلکه در مواردی دستور اکید وجوبی بر لزوم توبه داده است که حتی وجوب آن فوری و بدون تأخیر است؛ منتها بحثی مطرح است که آیا وجوب فوری توبه شرعی و مولوی است و یا عقلی و ارشادی؟
تفصیل این بحث از حوصله یک مقاله خارج است، فقط اشاره کنیم که از آن‌جا که توبه لطف و رحمتی است از سر امتنان، اگر وجوب آن شرعی باشد، با این امتنان نمی‌سازد؛ چرا که در صورت عدم توبه، دو مجازات متوجه انسان گناه کار می‌شود: یکی به جهت اصل گناه و دیگری به سبب تأخیر و نافرمانی توبه. بنابراین، آنچه مناسب به نظر می‌رسد این است که وجوب آن‌را عقلی بدانیم و دستورات قرآن را نیز از باب ارشاد و تأکید بر فرمان عقل به حساب آوریم. به نمونه‌هایی از دستورات اکید قرآن در این زمینه توجه می‌کنیم.
۱. همه به سوی خدا برگردید: «وَ تُوبُوا إَلی اللهِ جَمِیعاً أَیُّهَا المُؤمِنونَ لَعَلَّکُمْ تُفلِحُونَ»؛[11] و همگی به سوی خدا باز گردید، ای مؤمنان تا رستگار شوید.
در این آیه در کنار خطاب شفقت آیه (أیُّهَا المُؤمِنُونَ) و بیان ثمره مهم توبه که رستگاری ابدی است؛ فرمان صریح وجوبی بر انجام توبه داده است.
2. ای مؤمنان خالصانه توبه کنید: «یا أیُّهَا الذِّینَ آمَنُوا تُوبُوا إلی اللهِ تَوبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أن یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنّاتٍ تَجری مِنْ تِحْتِهَا الْأَنْهارُ»؛^[12] ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به سوی خدا توبه کنید! توبه‌ای خالص. امید است پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ‌هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد کند.
این آیه صریحاً به صورت امر وجوبی بر همه مؤمنان توبه خالصانه را واجب و لازم شمرده است.
شرایط و ارکان توبه
در این مقال به اختصار برخی از شرائط و ارکان توبه را براساس آیات قرآن بیان می‌کنیم:
الف. ارکان توبه
1. پشیمانی از گذشته: اصلی‌ترین رکن توبه این است که توبه کننده از گذشته پشیمان باشد. این همان است که در آیات زیادی با جمله «الاّ مَن تابَ»،[13] و یا «إلاّ الذِّینَ تابُوا»،[14]بیان شده است. البته گاهی از پشیمانی به اعتراف تعبیر شده است: «وَ آخَرُونَ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ»؛[15]و گروه دیگر به گناهشان اعتراف کردند.
2. تصمیم بر ترک گناه در آینده: این شرط را می‌توان از این آیه استفاده کرد: «فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم .... وَ لَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُم یَعلَمُونَ»؛^[16]پس برای گناهان خود طلب آمرزش کنند .... و برگناه اصرار نمی‌ورزند [و دوباره آن را مرتکب نمی‌شوند] در حالی‌که می‌‌دانند.
این شرط ازارکان توبه شمرده می‌شود.
ب. شرایط قبولی
1. انجام عمل صالح: این شرط در آیات متعددی مطرح شده است؛ گاه به صورت: «إلاّ مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً»؛^[17]مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و عمل شایسته انجام دهد، و گاه به صورت بیان مصداق اعمال صالح، از جمله: «فَان تابُوا وَ اقامُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُم إنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛^[18] پس اگر توبه کنند و نماز را به پا دارند و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.
2. اصلاح گذشته: شرط دیگر قبولی توبه جبران و اصلاح گذشته است. «إلاّ الَّذینَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِکَ وَ أصلَحُوا فَإنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛[19]مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران نمایند که خداوند بخشنده مهربان است.
جبران گذشته به این است که هم حقوق مادی و معنوی مردم را ادا و هم حقوق خداوند را جبران کند.
ج. شرایط کمال توبه
در قرآن کریم برخی شرایط دیگر مطرح است که می‌توان آنها را شرایط تکمیلی و کمال توبه دانست. به عنوان نمونه، به دو مورد اشاره می‌شود:
1. اعتصام بالله و اخلاص: در قرآن کریم می‌خوانیم:«إلاّ الَّذینَ تابُوا وَ اَصْلَحُوا وَ اعتَصَمُوا بِاللهِ وَ اخلَصُوا دیِنَهُم لِلهِ فَأولئِکَ مَعَ المُؤمِنینَ وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللهُ المُؤمِنینَ أجراً عَظِیماً»؛^[20] مگر آنها که توبه [و جبران و] اصلاح کنند و به [دامن لطف] خدا چنگ زنند و دین خود را برای خدا خالص کنند. آنها با مؤمنان خواهند بود و خداوند به افراد با ایمان پاداش عظیمی خواهد داد.
روشن است که چنگ زدن به لطف الهی و اخلاص ورزی در کمال توبه تأثیر دارد، نه در اصل آن.
2. توبه نصوح کردن: «یا أیُّهَا الذِّینَ آمَنُوا تُوبُوا إلی اللهِ تَوبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أنْ یُکَفِّرَ عَنکُم سَیِّئاتِکُم وَ یُدخِلَکُم جَنَّاتٍ تَجری مِن تَحتِها الأنهارُ»؛^[21] ای کسانی که ایمان آورده‌اید! توبه کنید، توبه‌ای خالص، امید است [با این کار] پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ‌هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد کند.
برای توبه نصوح تفسیرهای مختلفی شده است که در مجموع می‌توان گفت: توبه نصوح آن است که علاوه بر ارکان توبه و شرایط قبولی آن، شرایط کمال را نیز دارا باشد. شاهد این تفسیر آن است که در بیشتر تفسیرها شرایطی ذکر شده است که همه از شرایط کمال به حساب می‌آیند، نه ارکان و شرایط قبولی؛ مثلاً برخی گفته‌اند: توبه نصوح آن است که واجد سه شرط باشد: ترس از این‌که پذیرفته نشود، امید به این‌که پذیرفته شود، و ادامه اطاعت خدا.[22] و یا این‌که «توبه نصوح» آن است که گناه خود را همواره در مقابل چشم خود ببینی و از آن شرمنده باشی و یا این‌که گفته شده است: «توبه نصوح» آن است که در آن سه شرط باشد: کم سخن گفتن، کم خوردن و کم خوابیدن.[23] و برخی نیز گفته‌اند: توبه نصوح آن است که توأم با چشم گریان و قلبی بیزار از گناه باشد.[24]
شاهد دیگر، سخن رسول خدا(ص) است که در پاسخ به «معاذ بن جبل» از توبه نصوح فرمود: «أن یَتُوبَ التَّائبُ ثُمَّ لایَرجِعُ فی ذَنبٍ کما لایَعُودُ اللَّبَنُ إلی الضَّرعِ»؛^[25] آن است که شخص توبه کننده به هیچ وجه بازگشت به گناه نکند؛ آن چنان که شیر به پستان هرگز برنمی‌گردد.
روشن است که چنین توبه‌ای، کمال توبه شمرده می‌شود، نه ارکان آن و اگر انسانی که توبه کرده دوباره همان گناه را انجام دهد و دوباره توبه کند، توبه‌اش پذیرفته می‌شود، ولی توبه کامل شمرده نمی‌شود. در نتیجه، نصوح بودن به هر معنایی باشد، نشانۀ کمال توبه است.
به شرایط قبولی و کمال توبه اشاره دارد آنچه در کلام رسول خدا(ص) آمده است: «آیا می‌دانید توبه کننده کیست؟ گفتند: خدایا! نه. فرمود: وقتی بنده توبه کند و طلب کاران را راضی نکند، تائب نیست و کسی که توبه کند و بر عبادت نیفزاید، تائب نیست و کسی که توبه کند و لباس [نامناسب] خود را تغییر ندهد، پس تائب نیست و کسی که توبه کند و رفیقان خود را تغییر ندهد [و از دوستان ناباب فاصله نگیرد]، تائب نیست و کسی که توبه کند و محل نشستن خود را تغییر ندهد، تائب نیست و کسی که توبه کند و فرش و تکیه گاه خود را تغییر ندهد، توبه کار نیست و کسی که توبه کند و خوی و نیّتش را تغییر ندهد، توبه کار نیست و کسی که توبه کند و قلبش را باز نکند (سعه صدر پیدا نکند) و دستش را توسعه ندهد (انفاق و سخاوت پیدا نکند)، تائب نیست و کسی که توبه کند ولی آرزوی خود را کوتاه نکند و زبان خود را حفظ نکند [و دست از غیبت و تهمت و ... برندارد]، تائب نیست و کسی که توبه کند و اضافه قوت و غذای خود را از بدن خود جدا نکند، تائب نیست و زمانی که [توبه کار] بر این اوصاف استقامت ورزید پس تائب است».[26]
اصلاح برنامه‌های عبادی، اصلاح لباس ظاهر و باطن، اصلاح اخلاق و رفتار و اصلاح دل و دست، همه از شرایط کمال توبه به حساب می‌‌آیند.
آثار و برکات توبه
«توبه» از مهم‌ترین آموزه‌های تربیتی و اخلاقی است که آثار بی‌شمار و ره‌آورد گران‌بها و پی‌آمدهای مثبت فراوانی دارد که به اهم آنها از نگاه قرآن اشاره می‌شود.
1. بازیابی شخصیت: انسانی که مرتکب گناهی شده است، چه بخواهد و یا نخواهد احساس سرشکستگی و کوچکی می‌کند؛ اگر متولیان تربیت او را ملامت و تحقیر کنند، این احساس بیشتر می‌شود و اگر ملامت‌ها ادامه یابد، ممکن است به آن‌جا برسد که کاملاً احساس کند شخصیت خود را از دست داده است و در این صورت است که به شدت وجود او برای خانواده و جامعه خطرناک خواهد شد و ممکن است دست به گناه و هر جنایتی بزند؛ چون او احساس می‌کند همه چیز را از دست داده است.
منابع دینی به ویژه قرآن تلاش می‌کنند که با توبه و اظهار ندامت پنهانی، شخصیت گناه‌کار را بازسازی کنند و او را به حالت اوّل، بلکه بالاتر از آن برگردانند؛ لذا قرآن از یک طرف می‌فرماید: «خداوند توبه کاران را دوست می‌دارد»،[27] و از طرف دیگر، به مردم گوشزد می‌کند که خلاف‌کاران اگر برگشتند، برادران دینی شما هستند: «فَان تابُوا وَ أقامُوا الصَّلوةَ وَ آتَوُا الزَّکوةَ فَإخوانُکُم فِی الدِّینِ»؛[28] اگر توبه کنند و نماز را به پا دارند و زکات بپردازند، برادران دینی شما هستند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «التائِبُ مِنَ الذَّنبِ کَمَن لاذَنبَ لَهُ»؛[29] توبه کننده از گناه مانند کسی است که گناه ندارد.
2. محبوب خدا شدن: قرآن کریم می‌‌فرماید: «إنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ المُتَطَهِّرینَ»؛[30] براستی که خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست می‌دارد.
اظهار دوستی از مقام برتر علاوه بر این‌که افتخاری است برای محبوب و باعث بازیابی شخصیت گناه‌کار می‌شود، بُرد تربیتی و سازندگی مهمی دارد؛ به همین جهت، در تربیت فرزندان توجه شده است که نسبت به آنها اظهار محبّت شود و همین طور جهت پاک و با عفّت ماندن و با نشاط بودن همسر توصیه شده است که شوهر اظهار محبت کند و به او بگوید: دوستت دارم. برای آگاهی بیشتر در این موضوع پاسخ ۳۷۰۴ را مطالعه کنید.
خداوند متعال با آن عظمتش نسبت به توبه کاران اظهار محبت می‌کند و اعلام می‌دارد، توبه کننده را دوست دارم. رسول اکرم(ص) فرمود: «لَیسَ شَیءٌ أَحَبَّ إلَی اللهِ مِن مُؤمِنٍ تائِبٍ أو مُؤمِنَةٍ تائِبَةٍ»؛[31] چیزی در نزد خداوند محبوب‌تر از مرد مؤمن توبه کار و زن مؤمن توبه کننده نیست.
3. بخشش گناهان: اثر مهم توبه، بخشیده شدن گناهان انسان گناه‌کار است. قرآن کریم می‌فرماید: «تُوبُوا إلی اللهِ عَسی رَبُّکُم أن یُکَفِّرَ عَنکُم سَیئِاتِکُم»؛[32] [ای مؤمنان!] به سوی خدا توبه کنید... امید است خداوند گناهان شما را بپوشاند.
4. تبدیل شدن سیئات به حسنات: اگر توبه واقعی انجام گیرد، خداوند علاوه بر نابودی گناهان، آنها را تبدیل به نیکی و حسنات می‌کند؛ چنان‌که می‌فرماید: «إلاّ مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فأولئِکَ یُبَدِّلُ اللهُ سَیئِاتِهِم حَسناتٍ وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحیماً»؛[33] مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل می‌کند و خداوند همواره آمرزنده مهربان بوده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند به داوود(ع) وحی کرد: «یا داوُدُ إنَّ عَبدِیَ المُؤمِنَ إذا أذنَبَ ذَنباً ثُمَّ رَجَعَ وَ تابَ مِن ذلِکَ الذَّنبِ وَ استَحیی مِنِّی عِندَ ذِکرِهِ غَفَرْتُ لَهُ وَ أنسَیتُهُ الحَفَظَةَ وَ اَبْدَلْتُهُ الحَسَنَةَ وَ لا اُبالی وَ أنَا أرحَمُ الرَّاحِمینَ»؛[34] ای داوود! به راستی بنده مؤمن هر گاه گناهی انجام دهد، سپس برگردد و از آن گناه توبه کند، و هنگام یاد آن گناه از من حیا کند، گناه او را می‌بخشم و کاری می‌کنم که حافظان (نویسندگان) آن‌را از یاد ببرند و آن گناه را به حسنه تبدیل می‌کنم و [از کسی] باکی ندارم، در حالی که من مهربان‌ترین مهربانانم.
5. رستگاری ابدی: از مهم‌ترین آثار اخروی توبه، عاقبت به خیری و رستگاری ابدی است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ تُوبُوا إلی اللهِ جَمِیعاً أیُّهَا المُؤمِنونَ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ»؛[35] ای مؤمنان! همگی به سوی خدا توبه کنید؛ شاید رستگار شوید.
6. آسایش ابدی: در کنار رستگاری، آسایش ابدی نیز از آثار و برکات توبه شمرده شده است: «إلاّ مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأولئِکَ یَدخُلُونَ الجَنَّةَ»؛[36] مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد. پس آنان داخل بهشت می‌‌شوند.
7. افزایش روزی: توبه علاوه بر آثار و برکات بی‌شمار معنوی و اخروی، اثر و برکت دنیوی و مادّی نیز دارد و در ازدیاد رزق و روزی انسان نیز اثرگذار است. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: «وَ قَد جَعَلَ اللهُ سُبحانَهُ الإستِغفارَ سَبَباً لِدُرورِ الرِزقِ وَ رَحَمَةِ الخَلقِ؛[37] و خداوند استغفار را وسیله دائمی فرو ریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان [خود] قرار داده است.
آن‌حضرت ادامه می‌فرماید: «سپس [در قرآن] خود فرمود: «إستَغفِرُوا رَبَّکُم إنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرسِل السَّماءَ عَلَیکُم مِدراراً وَ یُمْدِدْکُم بِأموالٍ وَ بَنینَ وَ یَجعَل لَکُم جَنَّاتٍ وَ یَجعَل لَکُم أنهارا»؛ از پروردگار خود [با توبه] آمرزش بخواهید که بسیار آمرزنده است تا باران‌های پر برکت را از آسمان پی در پی بر شما فرو ریزد و با بخشش اموال فراوان و فرزندان شما را یاری دهد و باغستان‌ها و نهرهای پر آب در اختیار شما گذارد.

اکنون پرسشی که مطرح است این است که آیا توبه آثار اجتماعی هم دارد یا صرفاً یک مسئله‌ شخصی است؟ بدین معنا که هر فردی می‌‌تواند خود را از گناه برهاند و به خدای غفار و ستار پناه برد. آنچه که ممدوح است انجام و آنچه ممنوع است ترک کند.
برخی تصور می‌‌‌کنند که توبه یک مسئله‌ی فردی است و به ارتباط انسان با خدایش مربوط می‌‌شود. جمعی بر این باورند که اگر مسئله توبه با تمام زوایایش مورد بررسی قرار گیرد و منابع اسلامی در چارچوب اجتماعی تجزیه و تحلیل گردد به خوبی می‌‌نمایاند که توبه امری اجتماعی است.
قرآن مجید تصریح می‌‌کند که توبه نه تنها آثار روانی و اجتماعی در جامعه برجا می‌‌گذارد، بلکه موجب می‌‌گردد تا نعمت‌‌های الاهی در جامعه سرازیر ‌شود.
خداوند سبحان می‌‌فرماید یکی از عوامل نزول باران‌‌های مفید، سودمند و مستمر توبه است: « و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوى او بازگردید، تا (باران) آسمان را پى در پى بر شما بفرستد و نیرویى بر نیرویتان بیفزاید...».[38]
در این آیه توبه به عنوان عامل ریزش باران و فراوانی نعمت شمرده شده است. بنابر این جامعه‌ی برخوردار از نعمت، جامعه‌‌ی قدرت‌مند، توانمند و مستقل است. جامعه‌‌ای که از قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار است در برابر دشمنان هراسی احساس نمی‌‌کند.[39]
توبه چه افرادی پذیرفته می‌شود؟
پرسشی که در این‌جا مطرح است؛ این است چه کسانی می‌‌توانند توبه نمایند؟ توبه نمودن در برابر خداوند به سن و سال خاصی ارتباط دارد؟ و بالاخره این‌که از چه و کدام گناه باید توبه کرد؟ آیا گناهی وجود دارد که نتوان از آن توبه کرد؟
ما در این بخش از گفتار به این پرسش‌‌ها و سوال‌‌هایی از این دست پاسخ خواهیم داد. توبه مخصوص به گناه یا گناهان خاصی نیست و در نتیجه شخص یا اشخاص معینی را شامل نمی‌‌گردد. زمان و عصر خاصی در آن لحاظ نگردیده است. بنابراین، همه انسان‌‌ها از همه گناهان می‌‌توانند در برابر خداوند توبه نمایند و با شرایطی که بیان گردید، این بهترین پوزش خواهی را در برابر مولای خویش به انجام رسانند. قبولی توبه و نپذیرفتن آن هم منوط به شرایط توبه است، اگر شرایط و ارکان توبه کامل بود به یقین مورد قبول درگاه الهی واقع خواهد شد. توبه دری است که حضرت حق از رحمت و کرم خویش بر روی بندگانش گشود تا بندگان او از این فرصت هم بهره گیرند و به رحمت او باز گردند، نه به عدالت و غضب او. وجوب توبه نسبت به همه اشخاص در تمام حالات عمومیت دارد. این موضوع در قرآن و روایات به وضوح قابل استفاده است. قرآن کریم در یک خطاب عمومی می‌‌‌فرماید: «توبو الی الله جمیعاً ایها المؤمنون لعلکم تفلحون»؛[40] ای مؤمنان همگی به سوی درگاه الهی توبه کنید باشد که رستگار شوید.
در قرآن کریم آیات فراوانی ملاحظه می‌‌شود که توبه را عمومی و شمول آن را نسبت به همه گناهان می‌‌داند. در برخی از آیات جمیع مؤمنان را مخاطب قرار داده و فرمود از رحمت خدا مأیوس نشوید. خطاهای عمومی و واژه جمیعاً دلیل بر این است که هر گنه‌کاری دعوت به توبه شده است.[41]
تنها در یک صورت است که تصریح شده توبه مورد قبول حق تعالی قرار نمی‌‌گیرد و این نکته با صراحت در قرآن مجید مطرح شده است. و آن این‌که انسان زمانی به توبه روی آورد که در آستانه مرگ است و یا مورد غضب الهی قرار گرفته است. در این هنگام باب توبه بسته است و توبه پذیرفته نمی‌‌شود. به بیان واضح‌‌تر، این‌که تنها در یک صورت توبه قابل قبول نیست و آن هنگامی است که توبه اختیاری نباشد و شکل اضطراری و اجباری به خود بگیرد. قرآن کریم به شدت توبه هنگام مرگ را مردود می‌‌داند آن‌جا که می‌‌فرماید: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ.. ».[42]  بنابر این توبه‌‌های هنگام مرگ مورد قبول نیست. عارفان همواره سفارش می‌‌کنند که فرصت را از دست ندهید و در سن جوانی توبه کنید.

---