یکی از قواعدی که در فقه اهل سنت کاربرد دارد، قاعده «ألْعَادَةُ مُحَکَّمَةٌ» است. معنای این قاعده این است که؛ عادت و عرف مردم (عرف خاص یا عام) طریقی برای اثبات حکم شرعی است. این قاعده مبنی بر این است که اهل سنت اعتقاد دارند در وقایع متعدد؛ شرع، دلیلی ندارد و برای رسیدن به حکم شرعی در این‌گونه موارد باید به عرف مراجعه کرد.[1] مسلّم است که عرف در فقه امامیه چنین کاربردی ندارد و راهی برای اثبات حکم شرعی نیست.[2]
مدرک این قاعده در برخی از کتب فقهی اهل سنت، این روایت پیامبر(ص) است: «مَا رَآهُ الْمُسْلِمُونَ حَسَنًا فَهُوَ عِنْدَ اللهِ حَسَنٌ».[3] لذا این قاعده را یکی از ارکان فقه شمرده‌اند.[4]
نقد و بررسی
1. در این‌که این جمله از سخنان پیامبر اکرم(ص) باشد به شدّت تردید وجود دارد؛ علائی - از علمای اهل سنت - می‌گوید: «این روایت منسوب به پیامبر(ص) را بعد از جست‌وجوی طولانی در هیچ کتاب حدیثی نیافتم؛ بله! این کلام ابن مسعود است که احمد بن حنبل در مسندش آن‌را آورده است».[5]
2. بر فرض هم که این کلام؛ فرمایش پیامبر(ص) باشد؛ چنین دلالتی از آن فهمیده نمی‌شود؛ چرا که چه بسا مثلاً درباره خوردن گوشت خرگوش نص و روایتی نداشته باشیم؛ عده‌ای از مسلمانان بادیه‌نشین خوردن گوشت آن‌را روا دانسته و عده‌ای دیگر جایز نمی‌دانند، در چنین شرایطی؛ حکم خوردن گوشت خرگوش چیست؟ حتی در صورتی که تمام مسلمانان موضوعی را بدون اشکال بدانند، آیا می‌توان چنین گفت که نظر شرع نیز همان است؟
بله! عرف می‌تواند برای تعیین موضوع کمک کند، به عنوان مثال؛ اگر شخص یا وسیله‌ای را برای حمل باری اجاره کردیم، در صورتی که اختلاف در مسافت ایجاد شد و اجیر گفت: بار را تا درب خانه فقط حمل می‌کنم و اجیر کننده ادعا داشت که آوردن بار باید تا داخل خانه باشد؟ در این صورت باید دید؛ عرف آن منطقه در چنین مواردی کالا را تا درب خانه برای مشتری حمل می‌کنند یا درون خانه نیز می‌برند؟ در این‌گونه موارد؛ حرف عرف حجیت دارد و می‌توان به آن تمسک کرد، ولی اصل اثبات یک حکم شرعی با استناد به عرف صحیح نیست.

---