قرآن کریم به مؤمنان سفارش می‌کند؛ اجر و پاداش صدقات را با منت گذاشتن و اذیت از بین نبرید.
۱. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»؛[1] اى کسانى که ایمان آورده‌اید! بخشش‌هاى خود را با منّت و آزار، باطل نسازید.
اصطلاح «صدقه» گاه در خصوص زکات استعمال می‌شود و گاه در اعمّ از آن(از کفارات گرفته تا هر چیزی که به دیگران بخشیده شود). همچنین ظاهر این است که این حکم در آیه شامل هر نوع احسانى می‌شود؛ به این شرط که غرض از آن اجر و ثواب باشد.[2] بنابر این، لزومی ندارد که این حکم محصور در دادن مال باشد، بلکه هر نوع کمکی حتی کمک‌های غیر مالی را در بر می‌گیرد.
لغت‌دانان کلمه «المَنِّ» را چنین معنا کرده‌اند که کاری که برای دیگری انجام داده‌ای، آن‌را بشماری و گوشزدش کنی؛ مانند این‌که به او بگویی من آن‌را به تو داده‌ام، من آن‌کار را برای تو انجام داده‌ام و ... .[3]  این منت گذاردن در واقع نتیجه عُجب انسان است[4] و باید در عجب و خودبینی ریشه‌یابی گردد.
اهل لغت همچنین کلمه «الأَذی» را نیز به هر نوع ضرری که به جسم و یا روح باشد، معنا کرده‌اند.[5] و مراد از «اذیت» هر امرى است که باعث آزار شخص باشد و سبب ناراحتی او گردد؛ مثل این‌که کمکی که به شخص کرده‌ای را به دیگران بگویی،[6] با خشونت و درشتى با او برخورد کنی، برای پرداخت بدهی، مهلت کمی به طرف مقابل بدهی و ... .
حال به نکات موجود در این قسمت از آیه می‌پردازیم.
از تعبیر «لا تُبْطِلُوا» به دست می‌آید که ثواب صدقه با منت گذاشتن و اذیت کردن از بین می‌رود.[7] اما این سؤال در این‌جا پیش می‌آید که با این عمل آیا انسان مرتکب گناهی نیز شده است و یا تنها اجر عمل خود را از بین برده است؟
در این راستا پیامبر اسلام(ص) در روایتی به بطلان عمل اشاره می‌فرمایند: «کسی که برای مؤمنی کار نیکی انجام دهد، ‌سپس او را اذیت کند و یا بر او منّت بگذارد، خداوند، عمل او را باطل می‌کند».[8]
در روایتی دیگر، آن‌را از گناهان بزرگ به شمار می‌آورند که به طور طبیعی مجازات اخروی را نیز به دنبال خواهد داشت: «سه گروه هستند که خداوند در آخرت بر آنها نگاه نمی‌کند: افرادی که عاق والدین شده باشند،‌ افراد دائم الخمر و آن‌که بر اعطای خود، منت بسیار می‌گذارد».[9]
بنابر این آیه؛ شرط صحت صدقه و ترتب اجر و ثواب بر آن، نبودن منت و آزار بعدی است و همان‌گونه که گفته شد، در فرض منت و اذیت، عمل حرامی نیز صورت گرفته است. اما نکته در این‌جا است که صدقه ندادن با روی خوش،‌ بهتر و برتر از این می‌باشد که صدقه‌ای داده شود، ولی منت و اذیت را به دنبال داشته باشد.[10]
برخی از مفسران، منت‌گذاردن در این آیه را مختص به کمک‌شونده ندانسته‌ و معتقدند با منت‌گذاشتن بر خدا نیز این آیه صادق خواهد بود.[11]
علامه مجلسی در تقریری زیبا ذیل آیه می‌گوید با گفتن صِرف، منت‌گذاردن و اذیت‌کردن،‌ صدق نمی‌کند، بلکه آن گفتنی، منت خواهد بود که از روی عُجب و خودبزرگ‌بینی بوده و پروردگار را در این عمل و لطف، ‌سهیم نداند.[12]
بر این اساس، اگر در بازگویی این کمک به طرف مقابل، نشانی از تکبر و عجب نباشد، بلکه به عنوان نمونه، برای ابراز مهربانی و نیز آمادگی برای کمک مجدد باشد، این بازگویی را نمی‌توان مصداقی از این آیه دانست.
۲. «کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ، وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»؛[13] همانند کسى که مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى‏کند و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمى‏آورد». کلمه «رِئاءَ» به معنای نهایت دیدن توسط دیگران است.[14]
مصداق این قسمت از آیه، منافقان می‌باشند که به خداوند و روز قیامت اعتقادی نداشته و انفاق خود را تنها برای جلب توجه دیگران انجام می‌دهند. [15]
نکته جالب در این‌جا این است؛ خطاب اول آیه فقط شامل مؤمنان بود. در عین حال چنین رفتاری، به رفتار منافقان تشبیه شده است.
خداوند مؤمنان را صریحاً از ریا نهى نکرد، و نفرمود: «اى مؤمنین ریاکار نباشید» بلکه افرادى را که صدقه مى‏دهند و به دنبالش منت و اذیت می‌رسانند را تشبیه به افراد ریاکار و بى‏ایمان کرد، که صدقاتشان باطل و بى‏اجر است، و فرمود عمل چنین مؤمنى شبیه به عمل آن منافق است.[16]
۳. «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدا»؛[17] پس داستان وى چون داستان سنگى صاف است که بر آن گرد و خاکى نشسته باشد آن‌گاه بارانى تند بدان برسد (و آن خاک را بشوید) و آن‌را همچنان سنگ سختى درخشان (و بى‏رویش گیاهى بر آن) وانهد (اینان نیز) از آنچه انجام مى‏دهند هیچ (بهره) نمى‏توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راهنمایى نمى‏کند».
برخی از مفسران این قسمت را مثال برای صدقه با منت و اذیت دانسته‌اند[18] که در این صورت مثال دوم برای اصل بحث می‌باشد و معنا همان‌گونه که امام صادق(ع) ذیل روایتی فرموده‌اند، چنین می‌شود: «کسی صدقه دهد و سپس منت گذاشته و یا اذیت کند، صدقه خود را باطل کرده است، همان‌گونه که خاکی که بر روی سنگ است در اثر باران از بین می‌رود».[19]
البته برخی دیگر از مفسران معتقدند؛ ضمیر در کلمه «فَمَثَلُهُ» به کلمه «الذى» در جمله «الذى یُنْفِقُ مالَهُ» بر مى‏گردد، پس مثالى که در آیه زده شده براى کسى است که مال خود را به منظور خودنمایى انفاق مى‏کند.[20]
 

---