خداوند انسان را خلق و او را از نعمت‌های بی‌شماری از جمله، نعمت عقل و اندیشه و خرد بهره‌مند ساخته است. و در ازای نعمت‌های فراوانی که به او عطا نموده تکالیفی نیز از او خواسته است، اگر چه این تکالیف نیز به نوبه‌ی خود از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی می‌باشند.

لازمه‌ی تکلیف این است که از طرف خداوند پیامبرانی برای ابلاغ وظایف و دستورات دینی به سوی انسان فرستاده شده باشند و گرنه تکلیف معنا ندارد.

پیامبران الهی انسان‌های تربیت یافته‌ای بودند که از طرف خداوند برای ابلاغ دستورات پروردگار و هدایت انسان‌ها، مأمور شده بودند. سنت خداوند بر این بود که در میان هر گروه و قومی شخصی را برای هدایت آنها برانگیزاند. چنان‌که در قرآن کریم می‌فرماید: «ما در هر امتى رسولى برانگیختیم...».[1] این مضمون در آیات دیگری از قرآن کریم نیز رسیده است.[2] پس مسلم است هر کجای جهان که مردمی زندگی می‌کردند پیامبرانی هم برای هدایتشان مبعوث شده‌اند،[3] اما در آیات قرآن و روایات و تاریخ نام همه‌ی آنان ذکر نشده است. اجمالا در بعضی از روایات ما آمده است که خداوند 124000 پیامبر، و در بعضی دیگر 8000 پیامبر، به همراه معجزه و دلیل برای هدایت مردم فرستاد.[4] قرآن مجید تنها از 25 تن از انبیای الهی نام برده است. شاید به همین تعداد و یا کمتر و یا بیشتر در روایات آمده باشد. این تعداد اندک کجا و 124000 و یا 8000 پیامبر "که در روایات به عنوان عدد انبیا آمده است کجا؟ این قرآن است که در یک‌جا می‌فرماید: «ما داستان بعضی از پیامبران را نقل کردیم و داستان بعضی دیگر را نقل نکردیم».[5] و در جای دیگر بیان می دارد: «ما پیش از تو رسولانى فرستادیم سرگذشت گروهى از آنان را براى تو بازگفته، و گروهى را براى تو بازگو نکرده‏ایم....».[6] و همه‌ی اینها می‌تواند مؤید این گفته دین‌شناسان باشد که در بین همه‌ی اقوام، دینی وجود داشته است.

رابرت هیوم در کتاب ادیان زنده جهان می‌گوید: «در تاریخ بشر هرگز قبیله‌ای وجود نداشت که به گونه‌ای دین نداشته باشد». وی می‌گوید: دین وجه امتیاز اصلی بشر (با حیوانات )است.[7] طبیعتا باید میان ادیان زنده جهان و دین‌هایی که امروزه از بین رفته‌اند فرق گذاشت. وی می‌گوید: «آسیا محل تولد تمام ادیان زنده جهان است».[8] اما از تعدادی از ادیان مرده در بقیه‌ی نقاط جهان نام می‌برد که نشان می‌دهد انبیا به عنوان دارندگان دین الهی در همه‌ی مکان‌هایی که انسان‌هایی زندگی کرده‌اند وجود داشتند. وی می‌گوید: «...ادیان مصر قدیم در آفریقا، ادیان مکزیک و پروی باستان در امریکا و ...».[9]

پس مسلماً پیامبرانی زیادی بودند که خداوند نام آنها را در قرآن نبرده است.[10] و آنچه قرآن مجید بیان کرده صرفا سرگذشت پیامبرانی است که در منطقه‌ی خاورمیانه بودند و شاید هدف قرآن از ذکر این دسته از پیامبران، استفاده‌های تربیتی مردم از سرگذشت آنان بوده است؛ زیرا تنها تاریخ و آثار اقوام اینان در دست‌رس مردم آن زمان بود و شناخت‌شان برای مردم آن زمان آسان‌تر بود. بر همین اساس قرآن در جاهایی که از این پیامبران نام می‌برد، مردم را به دیدن آثار و ویرانه‌های تمدن اقوامی که آن پیامبران را انکار می‌کردند، دعوت می‌کند و می‌فرماید: «در زمین مسافرت کنید و عاقبت کسانی را که تکذیب کردند ببینید».[11] (و از آنان عبرت بگیرید). از این جهت اگر حکایت حضرت موسی(ع) بیشتر به میان آمده مناسبت‌‎هایی است که برای عبرت دیگران تذکّر آن لازم بوده است و روبرویی‌‎هایی است که مسلمانان با اهل کتاب داشتند.

این احتمال نیز داده شده است که؛ ظهور تمدن‌‏های مختلف در خاورمیانه بوده است و به گفته‌ی باستان‌شناسان و کسانی که در تاریخ تمدن اقوام و ملل مطالعه می‌کنند اولین نمونه‏‌ها در این منطقه شکل گرفته بود؛ از این‌رو ضرورت بعثت پیامبران در این منطقه را در پی داشت.

البته، باید توجه داشت که شرایط و ملاحظات بسیار در انتخاب و گزینش پیامبر مورد ملاحظه است که خداوند خود از آن آگاه است. و شاید بتوان گفت که در سرزمین‌‎هایی مانند: فلسطین، جزیرة العرب، مکّه و مدینه، رجال دین و مردان خدا و کسانی که آمادگی قبول دعوت حق را داشته‎ باشند بیشتر پرورش می‎یافته‌‎اند، چنان‌که مثلاً در یونان، فلاسفه بیشتر زمینه‌ی پیدایش داشتند.

در هر حال، این امری الهی است و خدا از همه داناتر به آن است؛ هر چه که باشد و به هر جهتی که باشد این پیامبرانی که در قرآن مجید یاد شده‌‎اند از این سرزمین‌های مبارک برخاسته‌‎اند و در این جای هیچ بحثی نیست که همه‌ی ادیان بزرگ موجود در جهان امروز، در خاورمیانه متولد شده‌اند و در طی قرون متمادی بقیه‌ی ادیان را در خود هضم کرده و پیروان آنها را به تبعیت از خود دعوت کرده‌اند. اگر امروز دینی مانند مسیحیت در سراسر اروپا و قاره آمریکا طرف‌داران زیادی دارد، مسلماَ منشأ پیدایش آن مانند همه‌ی ادیان ابراهیمی در آسیا و به طور احض در خاورمیانه بوده است. امّا این بدان معنا نیست که پیامبران الهی در بقیه‌ی نقاط جهان نبودند و اگر امروز غیر از این ادیان بزرگ، دینی دیگر یافت نمی‌شود نشانه‌ی آن نیست که هرگز نبوده است، بلکه اگر با کاوش‌های قطعی تاریخی وجود پیامبری الهی در غیر از آسیا و خاورمیانه ثابت شود به طور حتم مورد قبول واقع می‌شود. امروز به خوبی نشانه‌های از خداپرستی -اگر چه ضعیف و یا تحریف شده- در قبایل بدوی و یا سرخپوستان قاره آمریکا دیده می‌شود که نشانه از تعالیم پیامبران الهی است.

بنابر این، از آغاز خلقت در هر جایی که انسانی زندگی می‌کرد، خداوند برای بیان و ابلاغ تکالیف خود به آنان پیامبران زیادی را فرستاده است، اما اسامی و سرگذشت همه‌ی آنها به صورت تفصیلی در کتاب‌های آسمانی و از جمله در قرآن بیان نشده است. البته این کار با توجه به اهدافی که قرآن در پی آن بود، لزومی هم نداشت.[12]

[1]. نحل، 36.

[2]. فاطر، 24؛ اسراء، 15؛ طه، 134.

[3]. علاوه بر این، حکمت و عدالت الهی لازمه‌‌اش هدایت آحاد ملت در هر عصر و نسلی است.

[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ج 11، ص 21، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. «قال الطبرسی رحمه الله روی عن علی ع أنه قال بعث الله نبیا أسود لم یقص علینا قصته و اختلف الأخبار فی عدد الأنبیاء فروی فی بعضها أن عددهم مائة ألف و أربعة و عشرون ألفا و فی بعضها أن عددهم ثمانیة آلاف نبی أربعة آلاف من بنی إسرائیل و أربعة آلاف من غیرهم بِآیَةٍ أی بمعجزة و دلالة...».

[5]. نساء،164.

[6]. غافر ، 78. «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ ...».

[7]. رابرت هیوم، ادیان زنده جهان، ص 17.

[8]. همان، ص 30.

[9]. همان، ص 29.

[10]. ر. ک: مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص 237، تهران، سپهر، چاپ چهارم، 1379 ش.

[11]. نحل، 36.

[12]. «وجود پیامبران در غیر آسیا و خاورمیانه»، 2503؛ «اسامی پیامبران»، 32102؛ «محل دفن برخی از پیامبران»، 12648.