یک) اکثر قریب به اتفاق مفسران و علمای علوم قرآنی شیعه و اهل‌سنت، معتقدند سوره‌ی‏ روم سوره‌ای مکى است که قبل از هجرت و در شهر مکه نازل شده است،[1]‏ مگر آیات 17 و 18 این سوره که در شهر مدینه نازل شده است.[2]

خدای متعال در آیات ابتدایی این سوره به پیروزی ایرانیان بر رومیان اشاره کرده، و سپس  پیروزی رومیان را در آینده پیش‌بینی کرد: «غُلِبَتِ الرُّومُ، فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ‏»؛[3] رومیان شکست خوردند، در نزدیک این سرزمین! و چند سال دیگر بعد از این شکست، پیروز خواهند شد.

جنگ‌های میان ایران و روم[4] از سال 602 میلادی شروع و تا سال 628 حدود 25 سال به درازا کشید. به عبارت دیگر، این نبردها هفت سال قبل از بعثت پیامبر(ص) آغاز شد و تا چندین سال بعد از هجرت ادامه یافت که با پیروزی و شکست‌هایی از طرفین همراه بود، اما در مورد سال نزول این آیات احتمالاتی داده شده است:

1. سال ششم بعثت،[5]
2. سال هشتم بعثت،[6]
3. سال نهم بعثت.[7]

دو) در مورد این‌که مراد از «أَدْنَى الْأَرْضِ»[8] و یا نزدیک این سرزمین کجا است، چند تفسیر وجود دارد:

1. مراد از «الارض» جزیرة العرب است؛[9] لذا به منطقه‌ی نزدیک مکه و در شمال جزیرة العرب، در اراضى شام و در منطقه‏اى میان «بصرى» و«اذرعات»[10] و یا «اذرعات» و «کسکر»، «أَدْنَى الْأَرْضِ» گفته می‌شود.[11] مؤید آن روایت امام باقر(ع) است که فرمود: «منظور از آن، شام و اطراف آن است».[12]
2. مراد از «الارض» نقطه‌ا‌ی نزدیک به سرزمین ایرانیان بود؛[13] یعنى محلى که نزدیک‌ترین نقطه میان ایران و روم بود.[14]
3. در این‌جا تفسیر سومى نیز وجود دارد که شاید تفاوت زیادى از نظر نتیجه با تفسیر دوم نداشته باشد، و آن این است که منظور از این زمین، زمین روم است؛ یعنى آنها در نزدیک‌ترین سرحداتشان با ایران گرفتار شکست شدند. و این اشاره به اهمیت و عمق این شکست است؛ چرا که شکست در نقطه‏هاى دور دست و مرزهاى بعید، چندان مهم نیست، مهم آن است که کشورى در نزدیک‌ترین مرزهایش به دشمن که از همه جا قوی‌‌تر و نیرومندتر است گرفتار شکست شود.[15]

[1]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏8، ص 227، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏8، ص 459، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏25، ص 79، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[2]. التبیان فى تفسیر القرآن، ج ‏8، ص 227؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ‏8، ص 459؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ج ‏4، ص 201، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق.

[3]. روم، 2 – 3.

[4]. «مکی بودن سوره روم»، 43586؛ «خوشحالی مؤمنان از پیروزی لشکر روم بر ایران»، 70773.

[5]. أبوالحسن على بن الحسین المسعودی، التنبیه و الإشراف، تصحیح، الصاوى، عبدالله اسماعیل، ص 222، قاهرة، دار الصاوی، بی‌تا.

[6]. ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی‏، المنتظم،‏ محقق، عطا، محمد عبد القادر، عطا، مصطفی عبد القادر، ج 2، ص 386 - 387، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 18، ص 243، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[7]. کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج 7، ص 157، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، 1336ش؛ کاشفی سبزواری حسین بن علی، مواهب علیه، تحقیق، جلالی نائینی‏، سید محمد رضا، ص 895، تهران، اقبال، 1369ش؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج 10، ص 268، تهران، میقات، چاپ اول، 1363ش.

[8]. روم، 3.

[9]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 461.

[10]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 16، ص 361، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[11]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 461.

[12]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 8،  ص 269، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[13]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 461.

[14]. تفسیر نمونه، ج ‏16، ص  361.

[15]. همان.