خداوند در قرآن مسلمانان را «امت وسط» نامیده است، اما برای فهم آن باید به آیه قبل آن توجه شود؛ زیرا خداوند امت وسط بودن را در راستای آیه قبل به مسلمانان اطلاق می‌کند. در آن آیه ، خداوند ابتدا بحث تغییر قبله در آینده و اعتراض پیروان یهود و مشرکان بر مسلمانان را بیان می‌کند: «به زودى مردم سبک مغز مى‏گویند: چه چیزى مسلمانان را از قبله‏اى که بر آن بودند [یعنى بیت المقدس، به سوى کعبه‏] گردانید؟».[1] بعد به پیامبر و مسلمانان می‌گوید جواب آنها را این‌گونه بدهید: «قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ».[2] سپس در ادامه این آیه می‌فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً ...».[3]
اما نکته قابل توجه این است که در آیه قبل چه چیزی از مسلمانان نقل می‌کند که در راستای آن خداوند مسلمانان را امت وسط می‌خواند. در این ارتباط اقوال بسیاری وجود دارد:
الف. برخی از مفسران «کذلک» را عطف بر بخش «یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» دانسته‌اند؛ یعنی همان‌گونه که شما را به صراط مستقیم هدایت کردیم، شما را امت وسط قرار دادیم.[4] برخی نیز نزدیک به این قول را ارائه کرده‌اند: همان‌گونه که قبله را برای شما تغییر دادیم تا به صراط مستقیم هدایت گردید، همان‌طور شما را امت وسط قرار دادیم.[5]
ب. این احتمال وجود دارد که وقتی خداوند می‌فرماید: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» تقدیر این‌گونه باشد که تمام این جهات و مکان‌ها مساوی هستند و همه ملک خداوند است، اما خداوند به برخی از آنها شرافت و احترام خاصی عطا می‌کند و آن‌را قبله قرار می‌دهد؛‌ حال همان‌گونه؛ تمام انسان‌ها در عبودیت مشترک‌اند، اما خداوند برخی را که همان امت اسلامی باشند به فضل و بزرگی شرافت بخشید، و این احسانی از طرف پروردگار می‌باشد.[6]
اقوال دیگری نیز در این مسئله بیان شده و در این مختصر نیازی به ذکر آنها نیست.[7]
سپس خداوند می‌فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً ... ».[8]
اما در این‌که منظور از امت وسط چیست، اقوالی وجود دارد که به اختصار بیان می‌شود:
1. در بسیاری از تفاسیر از امت وسط با کلمه «عدل»؛ یعنی میانه و معتدل یاد شده است.[9] برخی دیگر نیز با الفاظی دیگر همین معنا را گفته‌اند،[10] و برخی دیگر تقریری مناسب از معتدل بودن و راه وسط بودن را بیان کرده‌اند.[11]
2. برخی از مفسران معتقدند امت وسط؛ یعنی امت خوبی که خداوند آنها را اختیار کرده است[12] و برخی دیگر این معنا را به صورت احتمال ذکر کرده‌اند.[13]
3. خداوند از این معنا، اهل بیت را قصد کرده است که آنها را معتدل و واسطه میان پیغمبر و مردم دیگر قرار داده است و در هر زمان امامی وجود دارد که بر اهل زمان خود شاهد بوده و پیامبر نیز شاهد بر آنها می‌باشد.[14] براساس این نظریه ضمیر در «جَعَلْناکُمْ» منحصر در ائمه معصومین بوده و آنها کسانی هستند که خداوند آنها را واسطه میان رسول خود و مردم قرار داده است. بر این محتوا که ائمه مصداق امت وسط هستند روایاتی نیز وجود دارد.[15] شایان ذکر است؛ برخی از اهل سنت نیز این روایت را نقل کرده‌اند.[16] همچنین معتقدان به این نظریه، اقوال اول و دوم را می‌پذیرند و تنها وجه واسطه بودن را به این افراد معتدل و اختیار شده می‌افزایند؛ به همین جهت عموماً تعبیر به «عدلا و واسطة بین الرّسول و النّاس» دارند[17] که البته از روایات موجود در این مسئله، این محتوا را به دست آورده‌اند.
لازم به ذکر است؛ پیروان شیعی قول اول و دوم نیز این روایات را قبول دارند، اما آنها را در مقام بیان مصداق اکمل دانسته‌اند که در مورد بسیاری از آیات این نوع روایات وجود دارد.
علاوه بر این برخی از مفسران به درستی مطرح کرده‌اند که می‌توان بین نظریه اول و دوم جمع کرد و این‌دو، معانی نزدیک به هم دارند.[18]
اما در مورد قسمت «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً»، نیز اقوال مختلفی بیان شده است:
1. اینها بر مردم غیر مسلمان شهادت و گواهی دهند که خداوند حجت را بر اینان تمام کرده است.[19]
2. تعبیر به «شهادت (گواه بودن) امت اسلامى بر مردم جهان، و همچنین گواه بودن پیامبر(ص) نسبت به مسلمانان»، ممکن است اشاره به الگو بودن، باشد؛ چرا که گواهان و شاهدان را همیشه از میان افراد نمونه انتخاب مى‏کنند؛ یعنى شما با داشتن این عقاید و تعلیمات، امتى نمونه هستید، همان‌طور که پیامبر در میان شما یک فرد نمونه است.[20] اقوال دیگری نیز در این مسئله وجود دارد.[21]

---