عقل که یکی از نعمت‌های خدا برای انسان است به او این قدرت را به او می‌دهد تا با استفاده از آن، با فضای گسترده‌تر و عمیق‌تری از فضای حواس ظاهری آشنا شود و با استفاده از محسوسات، به درک کلیات پرداخته و با تکیه بر آموزه‌های قبلی، به دانش جدیدی دست یابد. در صورتی که داده‌هایی که عقل بر آنها تکیه می‌کند داده‌هایی صحیح باشند و با روش صحیح و منطقی نیز دریافت نتیجه پیگیری شود، نتیجه‌ای که عقل به آن خواهد رسید، غیر قابل انکار خواهد بود؛ از این‌رو حکم قطعی و یقینی عقل -البته در محدود توانایی درک خود- می‌تواند ملاک تشخیص حق از باطل و صحیح از غلط باشد. برای روشن‌تر شدن مطلب به مثال‌های زیر اشاره می‌شود:

الف) به عنوان نمونه روایاتی داریم که برخی از آنها تولد امام حسن(ع) را 15 رمضان اعلام کرده و برخی نیز میلاد امام حسین(ع) را سوم شعبان اعلام می‌کنند. از آن‌سو برخی روایات، فاصله‌ی زمانی تولد میان این دو برادر را تنها شش ماه می‌دانند. اگرچه پذیرش هرکدام از آنها به تنهایی خلاف عقل نیست؛ اما پذیرش همزمان این سه روایت مخالف عقل است.

ب) روایاتی نیز وجود دارد که دست‌کم ظاهرشان مخالف عقل تجربی است، مانند روایتی که اعلام می‌کند خورشید هنگام غروب در دریا پنهان شده و از آن‌جا در زیر زمین به محل طلوعش هدایت می‌شود:

«قَالَ: سَأَلَ الزِّنْدِیقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الشَّمْسِ أَیْنَ تَغِیبُ؟ قَالَ: إِنَّ بَعْضَ الْعُلَمَاءِ  قَالُوا إِذَا انْحَدَرَتْ أَسْفَلَ الْقُبَّةِ دَارَ بِهَا الْفَلَکُ إِلَى بَطْنِ السَّمَاءِ صَاعِدَةً أَبَداً إِلَى أَنْ تَنْحَطَّ إِلَى مَوْضِعِ مَطْلَعِهَا یَعْنِی أَنَّهَا تَغِیبُ فِی عَیْنٍ حَامِیَةٍ ثُمَّ تَخْرِقُ الْأَرْضَ رَاجِعَةً إِلَى مَوْضِعِ مَطْلَعِهَا فَتَحَیَّرُ تَحْتَ الْعَرْشِ حَتَّى یُؤْذَنَ لَهَا بِالطُّلُوعِ وَ یُسْلَبُ نُورُهَا کُلَّ یَوْمٍ وَ تَتَجَلَّلُ نُوراً آخَر».

البته در این روایت، امام فرموده است که برخی از دانشمندان چنین اعتقادی دارند، نه این‌که چنین موضوعی اعتقاد جزمی خودم نیز می‌باشد!

به هر حال، این مدل از طلوع و غروب خورشید با عقل برگرفته از داده‌های صحیح منافات داشته و قابل پذیرش نیست.

و نیز گزارش‌هایی که به عنوان نمونه اعلام می‌دارند امامی یا سرداری بدون استفاده از اعجاز و تنها با تکیه بر سلاح‌های هزاره قبل، در کمتر از نیم روز هزاران نفر را کشته است که طبق حکم عقل و محاسبات عادی، وقوع چنین حادثه‌ای غیر ممکن می‌نماید.[1]

اما گروه گسترده‌ای از روایات وجود دارند که مخالف عقل نیستند؛ اما دلیل عقلی محکمی نیز برای اثبات آن وجود ندارد که نمی‌توان به این بهانه از پذیرفتن آنها خودداری کرد و همین که مخالف عقل نیستند و دیگر مقدمات پذیرش روایات را دارند، در پذیرش آنها کافی است.

[1]. «امر به معروف و نهی از منکر»، 47704.