تسلیم در برابر خداوند داراى مراتب و درجات متفاوتى است:

1. تسلیم تکوینى کل موجودات از جمله انسان، در برابر خداوند: بدین معنا که خلق و تبدلات و تغییرات تکوینى آنها و نیز کیفیت و جنسیت آنها و بالأخره مرگ آنها هیچ‌یک به آنها واگذار نشده و همه جبراً تسلیم تقدیر و خلق و تدبیر و ملک و ربوبیّت اویند.[1]

به این معنا حتى معاندان و مشرکان و کفار و منافقان هم در این تکوین، چه بخواهند و چه نخواهند و چه بدانند یا ندانند، تسلیم محض اویند و قدرت تخطّى ندارند.[2]

2. اسلام به معناى این‌که فطرت انسان اگر تحت تعالیم و تربیت غلط قرار نگیرد، خداجو است و در مقابل خالق و رازق و مدبر و مالک مطلق خویش، خاضع و تسلیم محض است و طبعاً به توحید گرایش می‌یابد و از انحراف و شرک می‌رهد. همین اسلام باطنى است که ابراهیم(ع) را به ملکوت آسمان‌ها می‌رساند و از جان و دل ندا می‌دهد که: «من روى خود را به سوى کسى کردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده، من در ایمان خود خالصم و از مشرکان نیستم».[3]
3. اسلام، به معناى تسلیم دین [امر و نهى تشریعى خداوند در زمینه افکار و حالات و رفتار] بودن: بدون هیچ‌گونه چون و چرا و بدون تبعیض بین تعالیم معارفى و عملى و اخلاقى خداوند، عمل به بعضى و ترک بعض دیگر شود. این تسلیم، لازمۀ هرگونه ادعاى دیندارى است؛ یعنى اگر کسى واقعاً خود را متدیّن و پای‌بند به دین خداوند می‌داند، باید در مقابل اوامر و نواهى الهى، -هر چه باشد و لو با طبع و میل او ناسازگار بنماید- تسلیم محض باشد.[4]

از این‌رو اگر پیامبری سفارش کرد که پس از مدتى باید شریعت مرا رها کنید و به شریعت و پیامبر جدید گرویده و طبق آن عمل کنید، اگر واقعاً پیرو پیامبر خویش است، با آمدن پیامبر بعدى موظف است که شریعت قبل را رها کرده و طبق شریعت جدید راه پیماید. چنانچه اگر یهود واقعاً پیرو موسى(ع) هستند، باید پس از بعثت عیسى(ع) پیرو ایشان می‌شدند و اکنون یهودى یافت نمی‌شد. هم‌چنین اگر نصارى واقعاً پیرو مسیح‌اند، به امر مسیح(ع) موظف‌اند که پس از بعثت حضرت محمد بن عبداللَّه(ص) به ایشان گرویده و واقعاً مسلمان شوند.

4. اسلام، آخرین شریعت و کامل‌‏ترین و تمام‏‌ترین شریعت الاهى است که ناسخ تمامى شرایع قبل از خویش است و پس از آن هم شریعتى نخواهد آمد که ناسخ آن باشد.[5] از این‌رو، با بعثت رسول اکرم(ص) و تکمیل دین اسلام به ولایت امام علی(ع)، هیچ دین و شریعتى، از احدى پذیرفتنى نخواهد بود؛ زیرا هیچ شریعت دیگرى پس از این مورد رضایت خداوند نیست؛ زیرا ایمان به پیامبر اکرم(ص) و تسلیم در مقابل دین او، مستلزم ایمان و تصدیق سایر شرایع و سایر انبیا است، به اضافه متمّم و مکمّل اینها، اما ایمان به سایر شرایع، ایمان به دینى است که نمی‌توانند جوابگوى نیازهاى بشر براى راهیابى به سعادت دنیا و آخرت به طور کامل و بهینه باشند؛ و از این جهت ناقص و نارسا هستند، پس آن ادیان پس از این نمی‌توانند مرضىّ حق تعالی واقع شوند و پیروان آنها مستحق ثواب و اجر نمی‌شوند. به خصوص که آن ادیان تحریف شده‌اند.[6]

«الاسلام» در آیۀ کریمه با عنایتى می‌تواند تمامى این معانى چهارگانه را در خود داشته باشد؛ زیرا انسان تکویناً باید خود راه خود را برگزیند و سرنوشت خود را خود رقم زند و با پذیرش دین اسلام، نداى فطرت خود را پاسخ مثبت می‌دهد؛ چرا که دین اسلام، مطابق فطرت و عقل سلیم است و با پذیرش آن، سایر ادیان و انبیا را نیز تصدیق می‌کند و می‌داند که آنها واقعاً پیامبران و مبلغ دین راستین الاهى و هدایت‌گر انسان به سوى کمال بودند و دینی که آنها آورده بودند، زمینه‌ساز ارائه کامل‌ ترین ادیان گشته است که غیر از اسلام دین دیگرى این ویژگى را ندارد؛ از این‌رو با پیروى از این دین است که تسلیم محض خداوند گشته و به صراط مستقیم الاهى گام می‌نهد.[7]

حال پذیرش این دین خود داراى مراحلی و درجاتى است:

1. پذیرش ظاهرى اسلام با گفتن شهادتین و پذیرش ظاهرى عمل به اوامر و نواهى الهى است، که ممکن است با اعتقاد و ایمان قلبى همراه نباشد، اما آثاری را به همراه داشته باشد؛ مانند احکام نکاح، معامله، طهارت بدن، لباس.
2. اسلام در پى رضایت قلبى و ایمان سرشار به دین و نبى اکرم(ص) و خدا، که مستتبع خضوع و خشوع جوارح و جوانح انسان در مقابل پروردگار و پیامبر(ص) و امام(ع) و اوامر و نواهى ایشان می‌شود، بدون این‌که در دل حرجى یا کراهتى نسبت به پذیرش یا انجام آنها احساس کند.[8] در این حالت عبد خود را مملوک حق تعالى و حق تعالى را مالک تام خود می‌بیند و رضاى او را بر رضاى خود بر می‌گزیند و همان را می‌پسندد که جانان پسندد.
3. تسلیم حق شدن، تسلیمى که از خود هیچ استقلالی و اراده‌‏اى نمی‌بیند، به گونه‌‏اى که اراده‌‏اى نمی‌کند، مگر فرمان حق را، تمام عشق و همّ و غمّ او جلب رضاى او است. در این مقام، انسان به مقام اولیاء الله می‌رسد که نه بیمى بر آنها است و نه غصه‌‏اى؛[9] نه بر گذشته‌‏ها افسوس خورند و نه بر از دست رفته‏ها غصه‌دار شوند؛ و نه از آینده خویش بیمناک؛[10] زیرا به مقام اطمینان رسیده‌‏اند و تنها منتظر لبیک به دعوت حق و رسیدن به لقاءاللَّه هستند،[11] و در این‌راه هر چه پیش آید خوش آید و لو صحنه کربلا باشد!

پس، «اسلام واقعى» آن است که جامع جمیع مراتب باشد.[12] از این‌رو، اسلام نبى اکرم(ص) قابل مقایسه با احدى نیست، چنانچه اسلام ائمه اطهار(ع) نیز قابل مقایسه با اسلام دگران نخواهد بود و نشانه‌‏ها و شواهد و قرائن این مدعا بیش از آن است که در این مختصر بیاید و بر محقق حق‏جو است که در کتاب‌های سیر و تواریخ آنها را پی‌گیرى نماید.

خلاصه این‌که، تسلیم محض خداوند بودن مستلزم پذیرش دین اسلام است و پذیرش دین اسلام مستلزم تسلیم محض بودن در برابر خدا است. این ظرافتى است که در این واژه و عنوان نهفته است و هر معنا، مستلزم دیگرى است و منفک از دیگرى نیست که بگوییم یا این معنا و یا آن.

هم‌چنین این آیه پاسخ این سؤال را که چرا اهل کتاب، اسلام را نپذیرفتند را هم می‌دهد. به این بیان؛ اسلام نیاوردن آنها از روی ندانستن و جهل نبوده، بلکه به جهت دشمنی و حسد آنان بود؛ لذا کلمه «بَغْیاً بَیْنَهُم» در آیه آمده که در اصل بیان این است که چرا اهل کتاب بعد از دست‌یابی به علم و حقیقت، از حق روگردان شدند و میانشان اختلاف افتاده است. این مخالفت که اهل کتاب با اسلام کرده و منکر پیامبر اسلام شدند، به جهت ظلم و ستم و حسدی است که در میان آنها بود و اجازه نمی‌داد پیامبر را بپذیرند.^[13]

از سوى دیگر، چون این دین با «ولایت»؛ یعنى نصب امام على(ع) به عنوان امام در غدیر خم به اکمال و اتمام رسید، منکِر ولایت، «تسلیم محض» در برابر امر خداوند نیست، پس اسلام واقعى را نپذیرفته است و در تبعیت از شریعت راه تبعیض - یعنى عمل به بعض و رها کردن بخش دیگر - را پیشه کرده است، در حالی‌که خداوند می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید خدا و رسولش را اطاعت کنید، در حالی‌که می‌شنوید از آن رویگردان می‌باشید؛ زیرا بدترین جنبندگان نزد خدا کرها و گُنگانی هستند که عقل ندارند (انسان‌هایى که براى شنیدن حق خود را به کرى و براى گرفتن حق ابا کرده و خود را به گنگى می‌زنند)... اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، در حالی‌که آگاهانه عمل می‌کنید به خدا و رسول(ص) و اماناتتان خیانت نکنید».[14] و نیز فرمود: «بگو حق از جانب پروردگارتان آمد، پس هر که خواهد بگراید و هر خواهد روى گرداند؛ چرا که ما براى ظالمان آتشى را مهیا کرده‌‏ایم که شعله‌هایش آنها را احاطه می‌کند و اگر آبى طلبند، به آبى که صورت‌‏ها را بریان کند به دادشان می‌رسند، چه بد نوشیدنى و چه بد جایگاهى است!».[15] شکى نیست که «قرآن و عترت» دو امانت گران بهایند که پیامبر(ص) ما را به آن دو و تمسک به هر دو تا روز قیامت سفارش فرموده است؛ چراکه حدیث معروف ثقلین بین شیعه و سنى متواتر است. پس اسلام بدون ولایت، اسلام واقعى نیست و مرضىّ حق تعالی نخواهد بود.[16]

[1]. آل عمران، 83؛ رعد، 15؛ فصلت، 11.

[2]. عنکبوت، 98.

[3]. انعام، 79.

[4]. احزاب، 36؛ انعام، 127 - 122؛ نساء، 70 - 60.

[5]. احزاب، 40؛ ر. ک: مطهرى، مرتضى، خاتمیت.

[6]. آل عمران، 95 - 79.

[7]. انعام، 153؛ مائده، 19 - 15.

[8]. نساء، 65؛ مؤمنون، 3 - 1.

[9]. یونس، 62.

[10]. حدید، 23؛ آل عمران، 153.

[11]. فجر، 30 - 27.

[12]. ر. ک: طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 300 - 303، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1417ق.

[13]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏2، ص 472، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.‏

[14]. انفال، 27 - 20.

[15]. کهف، 29.

[16]. ر. ک: شیرازى، میرزا ابوطالب، اسرار العقاید، مکتب الاسلام، قم، 1377ش؛ طباطباوى، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 300- 308؛ ج 7، ص342؛ ج 3، ص 120- 123 و 331- 339. قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417 ق؛ قمى مشهدى، محمدبن محمد رضا، کنز الدقائق، ج 4، ص 123 و 442؛ ج3، 58 – 56، تهران، طبع و نشر وزارت ارشاد، 1411ق.