چیستی و نحوه‌ی فعالیت روح یکی از پیچیده‌ترین مسائلی است که تا کنون دانش بشری قادر به درک آن نبوده است و همین امر باعث اختلاف دیدگاه اندیشمندان در مورد آن شده است، به گونه‌ای که نظراتى که درباره‌ی روح، از سوى علماء و دانشمندان اظهار شده بسیار زیاد و متنوع است.[1]

قرآن کریم نیز بر عدم قدرت و توانایی انسان نسبت به شناخت روح تأکید می‌کند: «و از تو درباره‌ی "روح" سؤال می‌کنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکى از دانش، به شما داده نشده است».[2]

با این وجود با کمک آیات و روایات درمی‌یابیم که روح بر خلاف جسم و بدن، موجودی است مجرد و از خواص ماده به دور است یعنی؛ محدود و محصور در زمان و مکان نیست. همچنین مسلم است که نحوه‌ی ارتباط و تعلق روح به بدن در بیداری و خواب، و جدا شدن روح از بدن در حالت خواب و مرگ با یکدیگر کاملاً متفاوت است.

قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «خداوند روح انسان را هم در هنگام خواب و هم در هنگام مرگ می‌گیرد. کسی که هنگام مرگش فرا رسیده است، وقتی که روحش گرفته شود دیگر برنمی‌گردد، اما کسی که هنوز اجلش فرا نرسیده است با این‌که روحش در خواب گرفته می‌شود، دوباره رها می‌شود».[3]

قرآن مجید از مرگ به «توفی» تعبیر کرده است. توفی یعنی؛ دریافت کردن، پس گرفتن. به عبارت دیگر؛ جانی را که خدا به بنده داده است از او پس می‌گیرد و این گرفتن جان دو مرحله دارد: 1. مرحله‌ی ضعیف در هنگام خوابیدن، 2. مرحله‌ی قوی در هنگام مرگ.

در هر صورت بسیار جای تأمل است، روحی که در هنگام خواب از بدن جدا می‌شود، چگونه روحی است و آثار آن روح چیست؟ و زمانی که روح گرفته می‌شود چه علائمی دارد؟ زیرا در هنگام خواب هم تغییر چندانی در فرد ایجاد نمی‌شود و فقط قوای ادراکی و جسمی او ضعیف می‌شود».[4]

همان‌طور که خواهد آمد، دانشمندان علوم تجربی و فیزیولوژی ضمن تحقیقاتی که پیرامون خواب و رؤیا انجام داده‌اند، به این حقیقت دست یافته‌اند که انسان در حین خواب به مرگ نزدیک‌تر است. از طرفی تحقیقات آنها فقط ناظر به بعد جسمی و تغییرات بدنی انسان است، نه بعد روحانی او. آنها خواب را به دو مرحله، تحت عنوان خواب متناقض (REM) و خواب متعارف (Non REM) تقسیم می‌کنند:

1. خواب آرام، که آن‌را "موج کوتاه" یا (Non REM) می‌نامند. در این دوره، مغز در وضعیت استراحت به سر می‌برد. امواج مغزی الگویی آرام و آسوده را نمایش می‌دهند و خستگی فعالیت‌های روزانه از بدن در می‌رود. خواب آرام در ابتدای ورودمان به بستر طولانی است، اما به تدریج در دوره‌های نود دقیقه‌ای بعدی درازایش کاهش می‌یابد.
2. خواب متناقض یا (REM): این خوابی است که در جریان آن اتفاقات ضد و نقیضی در بدن رخ می‌دهد. چون از مغز امواجی تند و فعال تراوش می‌شود که به زمان بیداری شباهت دارند، و چشم هم زیر پلک‌های بسته مانند زمان بیداری به چپ و راست و بالا و پایین حرکت می‌کند. اما بدن در این دوره هیچ حرکتی نمی‌کند و در واقع عضلات اسکلتی بدن فلج می‌شوند. ما در این زمان رؤیا می‌بینیم. خواب متناقض نیمه‌ی دوم چرخه‌ی نود دقیقه‌ای یاد شده را تشکیل می‌دهد.

خواب متعارف خود دارای چهار مرحله است که در آن حرکات لرزشی سریع چشم مشاهده نمی‌شود و در مجموع خواب آدمی دارای پنج مرحله است که با یکدیگر دارای تفاوت بوده و موج‌های الکتریکی مغز در این مرحله‌ها با یکدیگر متفاوت است و این دو مرحله به طور متناوب در مدت زمان خواب تکرار می‌شوند.[5]

«در طی خواب REM فلج می‌شویم و بیشتر نورونهای حرکتی مغز و نخاعی به شدت بازداری می‌شوند، در همین حال مغز بسیار فعال است. جریان خون مغزی و مصرف اکسیژن افزایش می‌یابد و ...».[6]

همچنین «در انسان به هنگام مرحله خواب متناقض بیشتر کنش‌های احشایی از جمله فرکانس قلب و تنفس، فشار خون، نعوظ و ترشح واژینال کمی افزایش می‌یابد، آدرنالین در اندام‌های پیرامونی بیشتر ترشح می‌شود (احتمال حمله قلبی) و فعالیت معده روده‌ای فزونی می‌یابد و ...».[7]

«در طی خواب REM حالتی عجیب دیده می‌شود، ضربان قلب نامنظم غالباً در این دوره دیده می‌شود و نیز در صورتی که بیماری قلبی وجود داشته باشد ممکن است حمله‌ی قلبی اتفاق بیفتد. میزان مرگ‌ها در شب‌ها (به هنگام خواب) بیشتر از روزها است».[8]

چرا برخی از رؤیاها را به خاطر می‌سپاریم؟

تحقیقات نشان می‌دهد که آزمودنی‌ها پس از بیدرای در مرحله‌ی خواب متناقض به توصیف رؤیای خویش می‌پردازند، و اگر در مرحله‌ی خواب متعارف بیدار شوند چیزی به خاطر ندارند.[9]

«برخی افراد اصرار دارند که هرگز خواب و رؤیا نمی‌بینند. چنین افرادی در اشتباه‌اند. همه رؤیا می‌بینند. اما آنچه اتفاق می‌افتد این است که بیشتر رؤیاها متعاقباً فراموش می‌شوند. اگر فرد در حین رؤیا یا بلافاصله پس از آن بیدار نشود رؤیا به یاد نخواهد ماند. بیشتر افرادی که خیال می‌کنند سال‌ها است رؤیا ندیده‌اند وقتی در خلال خواب REM در آزمایشگاه بیدار شوند قصه‌های گویا و زنده‌ای که در خواب دیده‌اند برایشان لحظه‌ای تکان دهنده است».[10]

«ما تنها هنگامی از محتوای رؤیای خود آگاه می‌شویم که در حین خواب دیدن - یا بلافاصله بعد از آن- بیدار شویم. اگر در چنین حالتی توجه کنیم و بکوشیم که رؤیا را به یاد آوریم مقداری از آن بعداً به خاطر می‌آید و گرنه رؤیای ما گذرا بوده و به سرعت محو می‌شود. ممکن است بدانیم که خوابی دیده‌ایم، اما قادر به یادآوری محتوای آن نباشیم».[11]

به طور کلی می‌توان گفت: «خواب انصراف روح از بدن است و این انصراف گاه شدید و قوی است، و گاه ضعیف و خفیف، گاه طولانی مدت است و گاه کوتاه مدت.

در خصوص بی‌هوشی انصراف روح از بدن شدید است، هرچند زمان و مدت آن بسته به نوع دارو و عمل جراحی می‌تواند متفاوت باشد، ولی مهم این است که داروی بی‌هوشی به دلیل اثرگذاری عمیق بر جسم، ارتباط روح با بدن را در حد بسیار ضعیفی نگه‌می‌دارد و به قدری فعالیت جسم را ضعیف می‌کند که گویا روح بدون ابزار و بدون بدن می‌گردد؛ از این‌رو تا مدت زمانی که بدن قابلیت کامل و تمام را برای ابزار بودن روح به دست نیاورد، توجه روح به آن بسیار ضعیف خواهد بود.

بر این اساس به دلیل انصراف شدید روح از بدن و توجه ضعیف روح به بدن در حالت بی‌هوشی، حتی عمل‌های(جراحی) سنگین و جراحت‌های سخت بر جسم روح را منفعل نساخته و باعث بیداری فرد نمی‌شود».[12]

با توجه به مطالب بالا درمی‌یابیم که:

1. نحوه‌ی ارتباط روح با بدن و عمل‌کرد آن نه تنها در خواب، بلکه در بیداری هم برای ما به خوبی مشخص نیست.
2. تنها رؤیاهایی که در مرحله‌ی خواب متناقض دیده می‌شوند، به خاطر می‌مانند و رؤیاهای خواب متعارف کمتر به یاد می‌مانند و شرط به خاطر سپاری رؤیا نیز در خواب متناقض بیدار شدن سریع بعد از دیدن رؤیا است.
3. علت این‌که رؤیاهای مرحله‌ی متعارف به یاد نمی‌مانند، این است که در این مرحله خواب عمیق است و انصراف روح از بدن نسبت به خواب متناقض بیشتر است؛ لذا در حال بی‌هوشی که انصراف روح از بدن بسیار شدیدتر است و از طرفی شخص بی‌هوش به مرور زمان به حالت هوشیاری باز می‌گردد؛ لذا رؤیاهای احتمالی به یاد شخص نمی‌ماند.

[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏12، ص 254، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش.

[2]. اسراء، 85. «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلا».

[3]. زمر، 42.

[4]. مصباح یزدی، محمد تقی، پیش نیازهای مدیریت اسلامی، ص 71 و 72.

[5]. نک: خداپناهی، محمد کریم، روان شناسی فیزیولوژیک، ص 242.

[6]. نیل کارلسون، روان شناسی فیزیولوژیک، ص 401.

[7]. روان شناسی فیزیولوژیک، ص 247.

[8]. رابرت بی کراهام، روان شناسی فیزیولوژیک، ص 325.

[9]. روان شناسی فیزیولوژیک، ص 253.

[10]. نیل کارلسون، روان شناسی فیزیولوژیک، ص 403.

[11]. ریتا ال، اتکنیسون و همکاران، زمینه روان شناسی هیلگارد، ص 372.

[12]. نرم افزار پرسمان.