اجر و پاداش اخروی هر کار خوبی، به نیت شخص بستگی دارد. اگر انسان کار خیری که انجام می‌دهد برای خدا باشد، بدیهی است که خداوند در نامه اعمالش ثواب آن‌را ثبت خواهد نمود. اما اگر کار برای رضای خدا نباشد، طبیعی است که پاداش هم نخواهد داشت. به بیان دیگر، آنچه ملاک پاداش و ثواب از طرف خداوند است، نیت است. اگر انسان قصد و نیتش اطاعت امر خدا باشد، خداوند به او ثواب و پاداش خواهد داد و گرنه نه.

پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: هرکس سنت خوبی بر جای گذارد برای او است پاداش آن و پاداش کسانی که به آن عمل می‌کنند تا روز قیامت، بدون آن‌که از پاداش عمل کنندگان آن کاسته شود».[1]

 همچنین امام علی(ع) در نامه‌اش به مالک اشتر استاندار مصر می‌فرماید: «روشى را که بزرگان امت بر اساس آن رفتار کرده‏اند، و به سبب آن در میان مردم الفت برقرار شده، و اصلاح جامعه بر پایه آن بوده از بین مبر، و روشى را که به روش‌هاى گذشته ضرر مى‏زند به وجود نیاور که پاداش و اجر براى کسى است که روش‌هاى درست را بر پا کرده، و گناه از بین بردن آن روش‌ها بر گردن تو است».‏[2]

بدیهی است که این بیانات ناظر به مؤمنانی است که به خدا، قیامت، ثواب و عقاب اعتقاد دارند و بر آن اساس کارها را برای خدا انجام می‌دهند. نه آنانی که فقط هدف دنیایی دارند. بنابر این، نیت آموزش دهنده، سازنده، مخترع و... مهم است. به عنوان مثال اگر فردی فقط به نیت پول و درآمد اقتصادی، یا برای ریا و خودنمایی در جامعه، اقدام به برپایی مراکز آموزشی کند، یا حتی شغلش را تعلیم و تربیت قرار دهد، وی هیچ سهمی از پاداش اخروی شاگردانش که منشأ کار‌های خیر در جامعه می‌شوند ندارد؛ چراکه هدف و انگیزه‌اش دنیوی و رسیدن به مال و مقام بوده، حال خواه به اهدافش رسیده باشد و یا نرسیده باشد. و یا کسی که به نیروهای رزمنده آموزش نظامی می‌دهد، فردی که آموزش نظامی دیده، راهی جبهه‌های نبرد با دشمنان اسلام شده، با آنان جنگید و به شهادت رسید، فرد آموزش دهنده سهمی در پاداش مجاهدان در راه خدا ندارد، مگر این‌که آموزش دهنده، این کار را برای رضای خدا انجام دهد که در این صورت او نیز مانند جهادگران در خط مقدم نبرد، پیش خداوند مأجور است.

 اساساً از نگاه قرآن و روایات پذیرش و قبولی اعمال انسان، چه در بعد فردی و چه اجتماعی، مشروط به نیت کارها است: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین»؛[3] خداوند تنها از پرهیزگاران مى‏پذیرد.

این آیه شریفه می‌فرماید؛ کسى مستحق ثواب است که کارها را به منظور اطاعت فرمان خداوند انجام دهد، نه به منظور دیگر.

از امام صادق(ع) سؤال شد، کدام کار نزد خداوند برتر و بالاتر است، فرمود هیچ عملی پذیرفته نیست، مگر آن کار از روی ایمان به خدا باشد.‏[4]

مطالبی که بیان شد در ارتباط با کارهای خیر در جامعه بود، اما از آن سو کسانی که در کارهای ناپسند، خلاف شرع و خلاف مصالح اجتماعی مشارکت می‌کنند، اگر با توجه و با علم به خلاف بودن آن کار باشد، آنان نیز در عذاب آن شریک‌اند. به عنوان نمونه در روایتی امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که آن حضرت در مورد شراب ده گروه را لعن فرمودند: کشاورزی که درخت آن‌را(انگور) غرس می‌کند، آبیاری کننده و باغبانش، گیرنده آب انگور، کسی که شراب می‌نوشد، ساقى شراب، حمل‏کننده‏اش، آن‌کس براى او حمل می‌کنند، فروشنده، خریدار، و استفاده‏ کننده از پول آن.[5]

بدیهی است کشاورزی که درخت انگور غرس می‌کند، یا نگهبان مزرعه انگور، به طور طبیعی نباید گناه‌کار باشند تا مورد لعن و نفرین پیامبر قرار گیرند. این‌جا نیز دقیقاً همان مسئله انگیزه و نیت مطرح می‌شود. اگر نیت کشاورز از کشت درخت انگور استفاده از میوه آن در جهت حلال باشد، بدیهی است نه تنها اشکالی ندارد، بلکه بسیار مورد تأیید دین است و برایش پاداش اخروی منظور شده است، اما اگر به قصد درست کردن شراب باشد مورد لعن است، این‌گونه است نگهبانی که می‌داند محصول این باغ انگور شراب خواهد شد و همین طور هشت طایفه‌ی دیگر.