لطفا صبرکنید
55426
- اشتراک گذاری
اخلاص، یعنی انگیزۀ اصلی در انجام کارها، بندگی، شایستگی و رضای ذات حق تعالی باشد، نه شایستگی و رضایت غیر او. پس اول باید موانع اخلاص، یعنی ریاکاری، دلبستگی به دنیا و وسوسههای شیطان را برطرف نمود؛ سپس از طریق تقویت ایمان و شناخت نسبت به ذات متعالی خداوند، تفکر دربارۀ ارزش اخلاص و ضررهای اخلاص نداشتن، همانندسازی نهان و پنهان در بندگی همه جانبه، احساس کوتاهی در بندگی و راز و نیاز با خداوند، مراتبی از اخلاص را به دست آورد.
پاسخ روشن به پرسش چگونگی دسترسی به اخلاص در بندگی ذات حق تعالی، نیازمند دانستن مطالب زیر است:
تعریف اخلاص، مراتب اخلاص، موانع اخلاص و شیوههای دسترسی به اخلاص.
- اخلاص:[1] اخلاص یعنی انگیزۀ اصلی در انجام کارها، بندگی، شایستگی و رضای ذات حق تعالی باشد، نه شایستگی و رضایت غیر او.
- مراتب بندگی و اخلاص:[2] مراتب بندگی و اخلاص به مراتب نیت بستگی دارد؛ چون بندگی میتواند به دلیل ترس از عذاب الاهی، دسترسی به پاداشهای الاهی، شرمساری از پروردگار هستی در سرکشی و عدم اطاعت، سپاسگزاری از نعمتهای بیشمار خداوند، دسترسی به کمالات معنوی انسانی، شایستگی آفریدگار هستی در بندگی از او و دوستی و عاشقی ذات حق تعالی باشد.
بنابر ترتیب ذکر شده، میشود نامهای زیر را به هر یک از مراتب داد. عبادت و بندگی خائفانه، تاجرانه، شرم سارانه، شاکرانه، محبانه و عاشقانه. البته باید گفت که گاه برخی از این انگیزهها با هم در یک فرد ممکن است جمع گردد.
- موانع اخلاص در بندگی: برای شروع و ورود در عالم و مراتب اخلاص، موانعی وجود دارد که در زیر به مهمترین آنها اشاره میشود:
الف) ریاکاری: ریاکاری بیشترین موارد عدم اخلاص که بیشتر مردم در بندگی ذات حق، به آن گرفتارند، ریاکاری و جلب خوشآیندی دیگران، به منظور، خودستایی، شهرتطلبی و ریاستطلبی است.
رفع ریاکاری به این است که ریاکار بداند امکان دسترسی به خوشآیندی همیشگی همهی مردم نیست، علاوه بر این، باید در یک نگرانی روحی و پراکندگی ذهنی همیشگی به سر برد و بر فرض دسترسی به خوشآیندی دیگران، خوشآیندی دیگران چه سودی به حال او دارد، نفع و ضرر واقعی دست ذات حق تعالی است.
ب) دلبستگی به دنیا: دلبستگی به دنیا باعث میشود که همهی زندگی آدمی و حتی بندگی ذات حق تعالی، وسیلهای برای دسترسی و برخورداری بیشتر از دنیا باشد.
رفع این دلبستگی به این است که دنیاشناسی و انسانشناسی کند، بیشتر بدبختیها و گرفتاریها و نا آرامیهای بشر برای دستیابی به دنیای زودگذر بوده است، علاوه بر اینکه آدمی نیازهای گوناگونی دارد که دست دنیا عاجزتر از آن است که آن نیازهای را برآورده نماید.
ج) شیطان: این شیطان است که ریا، دنیا و هر امر زشت و بدی را برای آدمی محبوب و زیبا جلوه میدهد.[3]
رفع نفوذ شیطان به این است که بداند شیطان باعث هبوط آدم بوده و به زشتیها و ضررهای کار شیطان توجه و تمرکز بیشتر داشته باشد.
- شیوههای دسترسی به اخلاص:[4]
4-1. تقویت ایمان و شناخت نسبت به ذات متعالی خداوند: ایمان به ذات حق تعالی و همۀ صفات نامتناهی او، بویژه صفاتی که شایستگی و دوستی ستایش و پرستش را مختص ذات حق تعالی میکند، جایی برای انگیزۀ شرک، کفر و نفاق، با همۀ اقسام آنها باقی نمیگذارد و شناخت ذات حق تعالی با همهی صفات او حالت ترس، فروتنی و خود باختگی در آدمی به وجود میآورد که مبادا دچار عذاب دنیوی و اخروی و یا محرومیت از دیدار ذات حق تعالی شود. در نتیجه بنابر مراتب این شناخت، مراتبی از ترس و اخلاص حاصل میآید.
4-2. فکر کردن دربارۀ ارزش اخلاص: اخلاص، فرمان الاهی به ادیان الاهی،[5] نعمت پنهانی خداوند به بنده محبوب خود،[6] باعث دیدار پروردگار هستی،[7] مایهی رهایی از حساب روز قیامت،[8] موجب برخورداری از پاداشهای بیپایان اخروی،[9] و باعث عدم تصرف شیطان در آدمی است.[10]
4-3. فکر کردن درباره ضررهای اخلاص نداشتن: از مجموع روایات[11] دربارهی آثار ریا و عدم اخلاص برمیآید که ریا و عدم اخلاص نوعی کفر، شرک، نفاق، نیرنگ با ذات حق تعالی، مایۀ خشم خداوند و باعث عدم قبولی اعمال، شفاعت، و اجابت دعا خواهد بود.
4-4. هماهنگی و همانندی بندگی در ظاهر و پنهان: این هماهنگی باید به گونهای باشد که حضور دیگران تأثیری در چگونگی بندگی او نگذارد.
4-5. بندگی همه جانبه: پیروی فرمان ذات حق تعالی در همۀ واجبات، ترک محرمات، انجام مستحبات، ترک مکروهات و حتی در انجام مباحات. نه اینکه مثلاً نماز بخواند، در عین حال حسادت و غیبت هم داشته باشد. و همینطور در سایر موارد اعتقادی و عملی دین.
4-6. احساس عجز و کوتاهی در بندگی: بنده در عین بندگی و اخلاص، خود را عاجزتر از آن بداند که بتواند حق بندگی و اخلاص در بندگی را به جا آورد؛ لذا انبیا و اولیای الهی با اینکه از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند، در راز و نیاز، خود را عاجزتر از این میدانستند بندگی شایستۀ ذات حق تعالی به جا آورند؛ لذا نبی خاتم میفرماید: "بندگی شایسته تو را به جا نیاوردیم".[12]
4-7. دعا: دعا وسیلهای برای حل گرهها و دردهای دنیوی و معنوی است. بعضی از نیازهای اساسی و ابدی آدمی، جز از راه بندگی و دعا در کنار آن به دست نمیآید. چه نیازی بالاتر از اخلاص در بندگی است؛ لذا امام سجاد(ع) از خداوند عاجزانه خواستار اخلاص در بندگی است: "خدایا همۀ اینها (اعمال) را از ریای ریاکنندگان خالص گردان تا احدی را شریک تو قرار ندهیم و جز تو مرادی برنگزینیم".[13] و [14]
[1]. در کتابهای اخلاقی، عرفانی و تفسیری، برای اخلاص بنابر دیدگاههای گوناگون و مراتب آن تعاریفی بیان کردند؛ مثل کتاب معراج السعادة، ص 486؛ کیمیای سعادت، ج 2، ص 453؛ چهل حدیث، امام خمینی، ص 238؛ عروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی، ج 1، ص 472؛ المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبائی، ذیل آیات، بقره، 264، نساء، 38 و 142، انفال، 47، و ماعون، 6.
[2]. برای پیگیری بیشتر بحث مراتب اخلاص به کتب ذکر شده، ترجمه و شرح اصول کافی، مصطفوی؛ و سیر و سلوک علامه سید مهدی طباطبایی با مقدمه و شرح مرحوم سید محمد حسینی تهرانی، رجوع شود.
[3]. "لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْض...". حجر، 39 و آیات و روایات دیگر مربوط به کارهای شیطان.
[4]. شیوههای دسترسی به اخلاص در کتابهای یاد شده و دیگر کتب اخلاقی مطرح شده است.
[6]. معراج السعادة، حدیث قدسی، ص 489.
[7]. همان.
[11]. مجموع این روایات در کتب اخلاقی ذکر شده، آمده است.
[12]. "ما عبدناک حق عبادتک". مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 68، ص 23، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[13]. "خلص ذالک کله من رئاء المرائین و سمعة المسمعین لا نشرک فیه احدا دونک و لا نبغی فیه مرادا سواک"، صحیفه سجادیه، دعای شماره 44.
[14]. «تداوم و استمرار اخلاص»، 5333؛ «راه رسیدن به اخلاص»، 2126؛ «رابطۀ اخلاص و نیازمندی انسان»، 2899.