ذات پروردگار متعال مصداق اتم از حقیقت وفاق و سلامت و صلح و رفاقت و راست‌گویی در گفتار و عمل است، و در اثر این ذاتیات حضرت دوست، از او صفات رحمت و عطوفت و کرم و...، ظاهر می‌‌شود، در ذات او حتی یک ذره صفات بغض و غضب و دشمنی و کینه و...، وجود ندارد؛[1] از این‌رو در دعای جوشن کبیر در بیان اوصاف حضرت احدیت آمده است: «یَا مَنْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَتُهُ یَا مَنْ سَبَقَتْ‏ رَحْمَتُهُ‏ غَضَبَه».[2]
ظهور و تجلی رحمت همگانی نسبت به تمام اشیا در ایجاد و آفرینش آنان است؛ یعنی این رحمت ذاتی پروردگار، سبب شده تا با خلق و آفرینش موجودات بویژه انسان‌ها آنان را از قعر عدم و نیستی به خیر وجود و هستی متنعم نماید، پس اساس خلقت و آفرینش موجودات، بر پایه رحمت الاهی بوده است.
اما سبقت رحمت الاهی بر غضب در مورد صاحبان عقل و اهل تکلیف بویژه انسان‌‌ها تجلی و ظهور پیدا می‌‌کند. آن‌گاه که از انجام تکالیف الاهی سرپیچی نموده‌اند و مستحق عذاب و عقاب می‌‌گردند اما پروردگار مهربان، بر آنان غضب نکرده، بلکه راه توبه و بازگشت را برای آنان قرار داده است.
بر اساس همین رحمت واسعه و سبقت آن بر غضب، سر لوحه تبلیغی عموم انبیا و پیامبران را نیز بشارت و دلگرمی دادن مردم به عفو و گذشت قرار داده و ترساندن از عذاب قبر و قیامت را بعد از بشارت و امید قرار داده است و در آیه: «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرین».[3] صفت بشیر بودن انبیا را بر نذیر بودنشان مقدم داشته است.
این صفت را بویژه در آخرین سفیر و پیام رسانش حضرت محمد(ص) بسیار پر رنگ‌تر به مرحله ظهور و تجلی رسانده و در قرآن کریم به صراحت فرمود: «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ»؛[4] ما تو را جز براى رحمت جهانیان نفرستادیم.
بنابراین بخشش و عفو گنه‌‌کاران و مجرمان، از سوی پروردگار مهربان و بشارت و اعلام این عفو و گذشت به آنان، لازمه رحمت پروردگار است، آن هم به صورت فیض دایم نه به طور مقطعی و در زمان یا مکان یا امت خاصی، هر چند در این دنیای محدود بروز و تجلی رحمت واسعه به معنای حقیقی امکان ندارد و تجلیگاه آن در قیامت خواهد بود، اما
آب دریا را اگر نتوان کشید
هم به قدر تشنگی باید چشید
ممکن است چنین تصور شود که سنت عفو و گذشت گنه‌‌کاران و مجرمان، موجب ازدیاد جرم و گناه خواهد شد، پس بهتر بود عفو و گذشت در اسلام مطرح نبود و یا اگر مطرح بود از سوی خداوند متعال به مردم ابلاغ نمی‌‌شد و فقط آیات غضب و مجازات مطرح می‌‌شد تا دارای اثر بازدارندگی بیشتری باشد؟
در جواب این اشکال و تصور، باید گفت:
اولاً: عفو و گذشت، از رحمت پروردگار سرچشمه می‌گیرد و رحمت واسعه هم از صفات ذاتی حضرت احدیت است، پس نبود عفو و گذشت در اسلام خلاف مقتضای ذات پروردگار خواهد بود و بروز خلاف مقتضای ذات از یک شیء نشانگر تبدل و دگرگونی خود ذات می‌باشد که در خداوند هرگز تبدل و دگرگونی وجود ندارد، بلکه محال است.
ثانیاً: اعلام آیات غضب و بیان مجازات‌‌های سنگین برای مجرمان و گنه‌‌کاران بدون ذکر آیات رحمت و عفو و گذشت نه تنها موجب بازدارندگی نمی‌شود، بلکه سبب انجام جرم و جنایت بیشتر و هرج و مرج در جامعه می‌‌گردد؛ زیرا هر انسان مجرم و گنه‌‌کار پس از انجام چندین بار گناه، به یقین خود را مشمول غضب و عذاب الاهی خواهد دید و چون راهی برای عفو و بخشش در پیش رو ندارد، دچار یأس و ناامیدی می‌‌گردد و آن‌‌گاه که خود را در پرتگاه و سقوط حتمی به سوی عذاب و عقاب الاهی ‌دانست، با القائات شیطانی و نفسانی و تداعی همان مثل معروف «آب که از سر گذشت چه یک وجب چه صد وجب»، از انجام هیچ‌گونه جرم و جنایتی فرو گذار نکرده و نه تنها خویشتن را به نابودی ابدی می‌‌کشاند، بلکه چه بسا جامعه را دچار مشکل و دردسر می‌‌نماید.
اما وقتی بندگان مجرم و گنه‌‌کار، علاوه بر گزینه عذاب و مجازات، گزینه عفو و گذشت را نیز پیش رو داشته باشند، همیشه به حالت خوف و رجا به سر می‌برند. ای بسا امیدوار شده سعی و تلاش می‌‌کنند کمتر مرتکب گناه و نابهنجاری شوند و با دعا و تضرع به پیشگاه حضرت احدیت رو آورده و به امید عفو الاهی و نجات از عذاب، نه تنها اسراف و زیاده‌روی در گناه و جرم نمی‌کنند، بلکه در بسیاری از مواقع نیز به کلی از گناه و جرم دست کشیده و به راه راست قدم می‌گذارند و در پی اصلاح خود و جامعه بر می‌آیند.[5]
به عنوان نمونه می‌توانیم به «فضیل بن عیاض»[6] و «رسول ترک»[7] اشاره کنیم که با شنیدن یک آیه رحمت و یک روضه عاشورایی از تمام جرم و جنایت و گناه دست کشیدند و از بهترین‌های زمان خود شدند.
اگر در فراز برخی از دعاها آمده: «خدایا امیدم به عفو و مهربانی تو به من جرأت گناه کردن داده است»، معنایش این نیست که اگر امید به عفو و گذشت تو نبود من گناه نمی‌‌کردم و عفو و گذشت تو سبب گناه کردن من شده است، بلکه معنایش یادآور شدن عفو و گذشت الاهی و رحمت بی‌‌انتهای او و پر رنگ نمودن آن است که در حقیقت می‌‌خواهد بگوید خدایا من آن‌قدر به عفو و گذشت تو اطمینان داشتم و دارم، گویا در ضمیر خود چنین القا نمودم که حتی اگر به عمد مرتکب هر نوع گناهی شوم باز تو مرا می‌‌‌بخشی و الآن هم که به درگاه تو برای توبه و عفو آمده‌‌ام با همان امید و اطمینان آمده‌‌ام و می‌‌‌دانم مرا می‌‌‌بخشی.

---