پیش از پرداختن به اصل سؤال، توجه به نکاتی سودمند است:

1. نقش بی‌بدیل و تعیین کنندۀ زنان در جایگاه تربیت و رشد انسانی جامعه به عنوان مادر و یا همسر و همراه و شریک شیرینی‌ها و تلخی‌های زندگی، از مسائل انکارناپذیر است، تا جایی که قرآن مجید اطاعت از والدین را بعد از اطاعت خداوند قرار داده است. بدون این‌که بین زن و مرد(پدر و مادر) فرقی بگذارد. رسول خدا(ص) نیز نسبت به حضرت خدیجه و حضرت فاطمه(س) احترام زیادی قائل بود. این همان حقیقتی است که امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی بر آن تأکید می‌کند و می‌فرماید: تاریخ اسلام گواه احترامات بی‌حد رسول خدا(ص) به این مولود شریف [حضرت فاطمه (س) ] است، تا نشان دهد که زن، بزرگی ویژه‌ای در جامعه دارد که اگر برتر از مرد نباشد، کمتر نیست.[1]
2. اندیشه یکسانی و یگانگی ماهوی زن و مرد اندیشه‏‌ای قرآنی است که از آیات الاهی به روشنی به دست می‌آید. زن در نگاه قرآن، در بعد روحی و جسمی از همان گوهری آفریده شد که مرد آفریده شده است و هر دو جنس در گوهر و ماهیت یکسان‌اند.

قرآن می‌فرماید: "ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید".[2]

"او است آن‌کس که شما را از نفس واحدی آفرید و جفت وی را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد".[3]

در این آیات قرآن کریم زن از نظر ارزش انسانی با مردان مساوی و یکسان شمرده شده است، و از این جهت مرد هیچ‌گونه برتری بر زن ندارد.

حقیقت انسان را روح او تشکیل می‌دهد، نه بدن وی، انسانیت انسان را جان او تأمین می‌کند، نه جسم او و نه مجموع جسم و جان.[4]

بنابراین، این دو را از چهرۀ ذکوریت و انویث نشناسید، بلکه از چهرۀ انسانیت بشناسید.

هم‌چنین زن در تفکر قرآنی، همپای مرد، تکامل‏پذیر است و در پرتو شناخت و عمل می‏تواند سیر تکاملی داشته باشد. قرآن کریم هرگاه از کمالات و ارزش‏های والایی که انسان به آنها می‌رسد، سخن می‌‌گوید، زنان را هم‌دوش مردان قرار می‌دهد.[5]

قرآن نه تنها بر یکسانی میان زن و مرد در حقیقت انسانیت تأکید می‌کند، بلکه اساسـاً آن‌را یکی از نشانه‌ها و آیات الاهی می‌داند و همین هم‌سانی را مایۀ سکونت، انس و الفت می‌شمارد.[6]

بر اساس همین مبنا است که امام خمینی(ره) بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، به هم‌سانی حقوق انسانی بین زن و مرد معتقد است. وی در این باره می‌گوید:

از [نظر] حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست؛ زیرا که هر دو انسان‌اند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را مانند مرد دارد، بلکه در بعضی از موارد تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد.[7]

3. در هیچ روایت یا خطبه‌ای از امام علی(ع) نیامده است که مردان هم از نظر عقل و هم از جهت احساس از زنان برترند.

آنچه را که منسوب به حضرت علی(ع) است، این است که زنان از نظر احساسات و عواطف بر مردان برتری دارند.

اما این‌که امام علی(ع) در خطبۀ هشتاد نهج البلاغه، در مورد نقصان عقل زنان مطلبی فرموده است، از جهاتی قابل بررسی است:

الف) بر فرض صحت انتساب این روایت به امام علی(ع)، باید گفت: این یک حکم کلی و عمومی دربارۀ تمام زنان نیست. از تاریخ استفاده می‌شود که این خطبه به بعد از جنگ جمل مربوط است، و در این جنگ عائشه یکی از افراد مؤثر بود و در واقع طلحه و زبیر از وجهۀ اجتماعی وی به جهت این‌که همسر پیامبر(ص) بود استفاده کردند و جنگ مهمی را علیه حکومت حضرت علی(ع) در بصره به راه انداختند. امام علی(ع) پس از شکست دشمنان و  پایان جنگ، خطبۀ مزبور را در مذمت زنان ایراد فرمود.[8] بنابراین، با توجه به قرائن و شواهد مسلم است که نظر آن‌حضرت در این‌جا، حکایت حال عده‌ای خاص از زنان است، نه همه زنان جهان؛ زیرا بدون شک زنانی بوده و هستند که از نوابغ روزگار و بسیار عاقل‌تر از مردان عصر و زمان خود بوده‌اند. چه کسی می‌تواند عقل و درایت زنانی؛ مانند حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمه(س)، زینب (س)، و دیگر زنان بزرگ تاریخ را در پیش‌رفت اسلام و مبارزه آنان را در کنار مردان در جهت رشد و اعتلای کلمۀ توحید، انکار کند، یا کمتر از مردان بداند. بنابراین، چطور می‌توان گفت که مراد حضرت علی(ع) از چنین گفتاری مذمت و ملامت همۀ زنان(صنف زنان) بوده است؟

علاوه بر این، امام علی(ع) در برخی موارد از ضعف عقل مردان کوفه و بصره شکایت کرده و در سرزنش و نکوهش آنان مطالبی بیان فرموده است. به عنوان نمونه آن‌حضرت در خطبۀ چهاردهم نهج‏البلاغه می‌فرماید: "عقل‏های شما سبک و افکارتان سفیهانه است".[9]

در خطبۀ 34 فرمود: "اف بر شما (مردان)...شما عقل خود را به کار نمی‌اندازید".[10]

در خطبۀ 97 فرمود: "ای گروهی که بدن‌های‌شان(اجسام شان) حاضر و عقل‌های‌شان غایب است(عقل ندارند)....".[11]

در خطبۀ 131 آمده است: "ای جان‌های دارای اختلاف و ای قلب‌های پراکنده‌ای که بدن‌های‌شان حاضر و عقل‌های‌شان غایب(تعطیل) است...".[12]

در این موارد امام علی(ع) به روشنی برخی از مردان را مذمت می‌کند و آنان را کم خرد و سبک اندیش معرفی می‌کند، در حالی‌که از کوفه و بصره مردان عالم و دانشمند دینی فراوانی به جهان اسلام تقدیم شده است.

به عبارت دیگر، قضایا و حوادث تاریخی در یک مقطع خاص ممکن است، زمینۀ ستایش را فراهم کند و در مقطع دیگر زمینه نکوهش و مذمت را[13] و پس از گذشت زمان هم زمینۀ مدح منتفی می‌شود و هم زمینۀ مذمت و نکوهش،[14] و از این جهت نکوهش‌های نهج البلاغه دربارۀ زنان یا مردان کوفه و بصره، یک قضیه شخصیه است.[15]

شاهد دیگر آن است که در مواردی امام(ع) نقص عقل را به بسیاری از انسان‏های دیگر نیز نسبت داده است. در سخنی حضرت علی(ع) می‏فرماید: "خودبینی، نشانۀ ضعف و کمی و نقصان خرد او است.[16] در این حدیث و احادیث دیگر،[17] مواردی؛ مانند خودبینی، شهوت، تابع هوای نفس بودن و... از عوامل نقص عقل شمرده شده است. بنابراین، بعید نیست که نسبت نقص عقل به زنان نیز، از همین قبیل باشد و منظور از آن وجود عواملی عارضی بویژه در آن زمان بود که باعث نقصان عقلشان شمرده شده است. این عوامل چون ذاتی و در سرشت زن نیستند با تربیت و تهذیب قابل زدایش‌‏اند.

در واقع این‌گونه سرزنش‌های زنان، به اصل ذات و گوهر زنان بر نمی‌گردد، همان‌گونه که سرزنش‌های مردان، به اصل ذات آنها بر نمی‌گردد.

علاوه بر این، این‌گونه روایات غالبا جنبۀ تربیتی و تحذیری دارد؛ یعنی هشداری به مردها برای عدم سرسپاری در برابر دستورات و خواسته‌‏های رنگارنگ زنان است که چه بسا آنان را گرفتار آفات و آسیب‌‏های متعددی می‌سازد و متضمن آن است که تا حدودی باید مردان روحیه استقلال خویش را حفظ نمایند. بویژه آن‌که در شرایطی؛ مانند جنگ و ناملایمات که پیروی از هواها و افکار آنان موجب رکود و سستی می‌شود و این مطلب با شرایط زمانی امیرالموءمنین(ع) رابطه تنگاتنگی دارد.[18]

ب) به یک اعتبار می‌توان گفت؛ عقل بر دو نوع است:

1. عقل حسابگر، یا عقل اجتماعی،
2. عقل ارزشی،

ممکن است ک مراد حضرت علی(ع) از برتری عقل مردان بر زنان در عقل حسابگر باشد نه عقل ارزشی.

به عبارت دیگر، برتری ناشی از تفاوت‌های موجود در زن و مرد، تنها در عقل حسابگر است، اما عقل ارزشی که موجب تقرب به خدا می‌شود و بهشت به وسیلۀ آن تحصیل می‌شود،[19] در چنین عقلی مردان بر زنان برتری ندارند.[20]

ج) ما هر چه را که انکار کنیم این حقیقت را نمى‌توانیم انکار نماییم که بین این دو جنس هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى تفاوت‌های زیادى است که ذکر آنها در کتب مختلف ما را از تکرار آنها بی‌نیاز می‌سازد و خلاصۀ همه آنها این است که چون زن پایگاه وجود و پیدایش انسان است و رشد نونهالان در دامن او انجام می‌پذیرد، همان‌طور که جسما متناسب با حمل و پرورش و تربیت نسل‌هاى بعد آفریده شده، از نظر روحى هم سهم بیشترى از عواطف و احساسات دارد.

لذا مقام مادری و تربیت فرزند و تقسیم مهر و محبت بین افراد خانواده، به زن واگذار شده است. [21] به عبارت دیگر، اگرچه همان‌طور که در مقدمه بیان شد، زن و مرد در هویت و ارزش‌های انسانی با همدیگر تفاوتی ندارند، اما به مقتضیات جنسی خود به طور متفاوت عمل می‌کنند. خداوند موجودات را بر اساس حکمت و به تناسب موقعیت و مسئولیتی که باید عهده‌دار آن باشند، آفریده است. زن و مرد نیز از این قانون استثنا نیستند. زن و مرد از جهاتی؛ مانند جسم، روان، احساسات و عواطف، با هم فرق دارند. علاقۀ زن به خانواده و توجه ناآگاهانه او به کانون خانوادگی بیش از مردان است. زن از مرد دل‌نازک‌تر است و کلام حضرت علی(ع) ناظر به این تفاوت‌های روانی و جسمی زنان با مردان است؛ یعنی خواست بفرماید: احساسات زن بر عقل او غلبه دارد که اگر این نبود زن نمی‌توانست به وظایف مادری خود عمل کند و از این جهت مرد در نقطۀ مقابل زن است و عقل مرد بر احساس او غلبه دارد، و این تفاوت‌ها در نظام خلقت بر طبق حکمت الاهی است و وجود این تفاوت‌ها هم ضروری است. پس امام علی(ع) در مقام ارزش‌گذاری یکی بر دیگری نیست، بلکه در صدد گزارش از یک واقعیت تکوینی است و این‌که احساسات و عواطف اگرچه در جای خود مطلوب است، اما در تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز نباید حرف اول را بزند.

[1]. امام خمینی، صحیفۀ نور، ج 14، ص 200، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

[2]. «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثیراً وَ نِساءً». نساء، 1.

[3]. «هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها». اعراف، 189

[4]. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، ص 76.

[5]. احزاب، 35؛ آل عمران، 195

[6]. روم، 21.

[7]. صحیفۀ نور، ج 3، ص 49.

[8]. معادیخواه، عبد المجید، خورشید بی غروب(ترجمه نهج البلاغه)، ص 77، خطبه 79، تهران، نشر ذره، چاپ اول، 1373ش.

[9]. «خفّت عقولکم و سفهت حلومکم...».

[10]. «افّ لکم... فأنتم لا تعقلون...».

[11]. «أیها القوم الشاهدة أبدانهم الغائبة عنهم عقولهم...».

[12]. «أیتها النفوس المختلفة و القلوب المتشتته الشاهدة أبدانهم و الغائبة عنهم عقولهم...».

[13]. یعنی ستایش‌ها و یا نکوهش‌ها در برخی موارد معلول شرایط و حوادث خاص است.

[14]. زن در آیینه جلال و جمال، ص 368، 369.

[15]. خورشید بی غروب، خطبه 13و 14.

[16]. اعجاب المرء بنفسه دلیل علی ضعف عقله». کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 27، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[17]. مثل «اعجاب المرءِ بنفسه حمق». تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الحکم، محقق، مصحح، رجائی، سید مهدی، ص 63، قم،‏ دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق..

[18]. ر. ک: زن در آیینه جلال و جمال.

[19]. کافی، ج 1، ص 11. «قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَان».

[20]. زن در آیینه جلال و جمال، ص 368، 369.

[21]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 164، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.