خدای متعال یکی از سوره‌های قرآن به نام «سوره‌ی مؤمنون» را با اعلام رستگاری افراد باایمان آغاز کرد،[1] و سپس به تعیین مصادیق و بیان ویژگی‌های چنین افرادی می‌پردازد که از شرور و عذاب نجات یافته‌اند.

در مرحله‌ی اول، خشوع در نماز از مهم‌ترین اوصاف مؤمنان در نظر گرفته شده و بر آن تأکید می‌شود. این معنا با عبارت «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»،[2] ابراز شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در این آیه کلمه‌ی «صلات» به معنای نماز به صورت مفرد آمده؛ اما در آیه‌ی دیگری که دیگر وصف مؤمنان را محافظت بر نماز دانسته، نمازها را به صورت جمع مشاهده می‌کنیم: «وَ الَّذینَ هُمْ عَلى‏ صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ».[3]

درباره‌ی این تفاوت در تعبیر گفته شده است که یکی از معانی محافظت بر نمازها، محافظت بر اوقات آنها است که هر کدامشان زمان مخصوص به خود را دارد و در چندین وقت مختلف و متعدد به جا آورده می‌شود؛ از این‌رو کلمه‌ی «صلوات» به معنای نمازها به صورت جمع آمده است؛ اما از جهت این که خشوع در نماز، امری قلبی بوده و تعددپذیر نیست، در آیه مربوطه، نماز به صورت مفرد ذکر شده است.[4]

دیگر تفاوتی که بین دو آیه وجود دارد، این است که آن آیه‌ای که واژه‌ی صلات در آن به صورت مفرد آمده، در قالب جمله اسمیه ذکر شده است؛ اما آیه‌ی دیگر به صورت جمله فعلیه آمده است. علت این تفاوت در تعبیر به این برمی‌گردد که چون خشوع امری قلبی بوده و در آن تکرار معنا ندارد، در قالب جمله اسمیه که دلالت بر ثبوت دارد، ذکر شده است؛ اما محافظت بر نماز که امری جوارحی است و در انجام هر نمازی تکرار می‌شود، در قالب جمله فعلیه که دلالت بر تکرار عمل می‌کند ذکر شده است.[5]

در نهایت باید گفت، استفاده از تعابیر و اشکال مختلف برای رساندن یک معنا نیز از فنون فصاحت و بلاغت است که حتی اگر هیچ اختلافی در معنا وجود نداشته باشد، باز هم چنین تفاوت‌هایی توجیه‌پذیر خواهد بود.

[1]. «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ».

[2]. مؤمنون، 2.

[3]. مؤمنون، 9.

[4]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 11، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[5]. محمدی بامیانی، غلامعلی، دروس فی البلاغه، ج 2، ص 215، بیروت، مؤسسه البلاغ، چاپ اول.