در جریان طوفان نوح زمانی که آن‌حضرت از خداوند درخواست نمود که خدایا فرزندم از اهل من است و او را نجات ده، پاسخ شنید که او از اهل تو نیست، او عمل غیر صالح است: «قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِح».[1]
چند قرائت در عبارت «عمل غیر صالح» وجود دارد:
1. مشهور قراء؛ مانند ابن کثیر، نافع، أبو عمرو، ابن عامر، و حمزه، آن‌را به صورت «عَمَلٌ غَیْرُ صالِح»؛ یعنی به رفع «راء» قرائت کرده‌اند.
براساس این قرائت منظور از عبارت "او از اهل تو نیست"، این است که او از آن افرادى که خدا وعده نجاتشان را داده نیست که خدا در مورد آنان فرموده بود: «اهل خودت را نیز سوار کشتى کن!» ؛ زیرا اهلى که قرار است نجات یابند اهل صالح و پرهیزگار تو می‌باشند و نه پسر نااهلت! چون او در عین این‌که پسر و به ظاهر از خانواده تو است ولى صالح نیست؛ براى این‌که او از نظر عمل، غیر صالح است. و اگر خداى تعالى او را عمل غیر صالح خوانده، یا از باب مبالغه است، همان‌طور که وقتى بخواهى در عدالت زید مبالغه کنى، می‌گویى زید عدالت است: «زید عدل»، یعنى زید آن‌قدر داراى عدالت است که می‌توان گفت او خود عدالت است.
گاهى انسان در انجام یک کار آن‌چنان پیش می‌‏رود که گویا عین آن عمل می‌‏شود. در ادبیات زبان‌هاى مختلف به هنگام مبالغه این تعبیر فراوان دیده می‌شود، مثلاً گفته می‌شود فلان کس سرا پا عدل و سخاوت است، و یا فلان شخص سرا پا دزدى و فساد است، گویى آن‌چنان در آن عمل غوطه‌ور گشته که ذات او عین آن عمل شده است. فرزند نوح نیز آن‌قدر با بدان نشست و در اعمال زشت و افکار نادرستشان غوطه‌‏ور گشت که گویى وجودش تبدیل به یک عمل غیر صالح شد.^[2] و یا به تقدیر مضاف است و ضمیر در "إنه" به "ابن" بر می‌گردد و تقدیر این‌گونه است: "إن ابنک ذو عمل غیرِ صالح" که در این‌جا مضاف حذف شد.^[3] و معنایش این است که او دارای اعمال غیر صالح است.
2. اما کسائی، یعقوب و سهل «عمل غیر صالح» را به کسر "میم" و فتح "لام" و به فتح "راء"، قرائت کرده‌اند: «عمِلَ غیرَ صالح». بر اساس این قرائت تقدیر جمله چنین است: «عمِلَ عملا غیرَ صالح». در این‌جا موصوف حذف شده و صفت جایگزین آن شده است؛ یعنی او عمل غیر صالح انجام داده است؛ عمل مشرکانه و کفرآمیز و تکذیب که همه اینها اعمال غیر صالح است.[4]
البته برخی از مفسران احتمالات دیگری را در تفسیر آیه مطرح کرده‌اند که دور از مقام و جایگاه انبیا است، و با روایات سازگاری ندارد.[5]
لازم به یادآوری است که اگر کسی بگوید لازمه آنچه را که در این‌جا مطرح شد، این است که پسر نوح از همسرش به وى بی‌گانه‌‏تر باشد. و به عبارت دیگر، همسر نوح داخل در اهل او بوده و از پسر نوح به وی نزدیک‌تر باشد؛ به دلیل آن‌که همسر نوح در جمله «قُلْنَا احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ»،[6] داخل در کلمه اهل بود، ولى جمله استثناى «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ» او را استثنا کرد؛ یعنى موضوعاً داخل بود، اما بعد با استثنا خارج شد، ولی پسر نوح بنابر این تفسیر، اصلاً و موضوعاً داخل در کلمه "اهل" نبود، و بدون نیاز به استثنا، خارج بوده، و این بعید است!
در پاسخ باید گفت؛ «اهل» دارای چند معنا می‌باشد و منظور از اهل در جمله "وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ"، اهل به معناى اختصاص است؛ یعنى در جمله مزبور دستور داده شد که ‌حضرت نوح(ع) افرادى که به نحوى با حضرتشان مرتبط‌اند را سوار بر کشتى کند، و منظور از مستثنا یعنى جمله "مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ" افراد مرتبط غیر صالح از خواص نوح(ع) است که مصداقش همسر و پسر نوح بوده‌اند که با وجود ارتباط ظاهری، اما در واقع از اهل حضرت نبوده‌اند.[7]
یکى از آموزه‌های انسانى و تربیتى که در این آیه نهفته است، این است که پیوندهاى مادى(نسب، خویشاوندى، دوستى) در مکتب‌هاى الهی همیشه تحت الشعاع پیوندهاى معنوى است. در این مکتب، نورچشمى و امتیاز خویشاوندى در برابر پیوند مکتبى و معنوى مفهومى ندارد. آن‌جا که رابطه مکتبى وجود دارد، سلمان فارسى که نه از خاندان پیامبر(ص) و نه از قریش، و نه حتى از اهل مکه بود، بلکه اصولاً از نژاد عرب نبود، طبق حدیث معروف "سلمان منا اهل البیت"،[8] جزو خاندان پیامبر(ص) محسوب شده، ولى فرزند واقعى پیامبرى مانند نوح(ع) بر اثر گسستن پیوند مکتبیش با پدر، آن‌چنان طرد می‌شود که با "إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ" روبرو می‌گردد.[9]
از دیگر درس‌هایی که آیه به ما می‌آموزد این است که انسان باید در برابر اوامر و تقدیرهایى که حکمت آنها را نمی‌داند رضایت کامل داشته و نسبت به آنها تسلیم مطلق باشد.

---