لطفا صبرکنید
بازدید
10518
10518
آخرین بروزرسانی:
1397/04/26
کد سایت
fa84862
کد بایگانی
102606
نمایه
معنای امتثال در لغت و اصول فقه
طبقه بندی موضوعی
مبانی فقهی و اصولی
گروه بندی اصطلاحات
اصطلاحات فقهی - اصولی|سرفصلهای قرآنی
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
واژه «امتثال» در لغت، فقه و اصول فقه چه معنایی دارد؟
پرسش
واژه «امتثال» در دانش فقه و اصول چه جایگاهی دارد؟
پاسخ اجمالی
«امتثال» به معنای پیروی و دنبالهروی است.[1] و در اصطلاح اصول فقه، موافقت خارجى و عملى با شارع را امتثال گویند.[2]
فرق امتثال با اطاعت
«امتثال» بجا آوردن عمل مطلوب پروردگار با انگیزه تقرّب الهى است. ولی «اطاعت» صرف پیروى نمودن از اوامر و نواهى خداوند است؛ اعمّ از آنکه قصد قربت همراه عمل باشد یا نباشد.
همانگونه که امتثال در واجبات تعبّدى قابل تصویر است، در واجبات توصلى نیز میتوان قصد امتثال داشت؛ زیرا ممکن است مکلّف، واجب توصلى را نیز با انگیزه قرب الهى انجام دهد.[3]
امتثال در علم اصول فقه
بحث امتثال در دانش اصول فقه بیشتر در مبحث تجرّی مطرح میشود و در کنار تجرّی(جرأت در سرپیچی) و انقیاد(اطاعت و فرمانبرداری) قرار میگیرد، اما به سبب معنا و مفهوم آن در مباحث متعدد دیگری از علم اصول نیز سخن از آن به میان میآید.[4]
در دانش اصول فقه، چهار نوع از «امتثال» مورد بررسی قرار گرفته است:
1. امتثال علمى تفصیلى: جایى است که مکلف تفصیلاً امر شارع مقدس را میداند و آنرا به صورت کامل انجام میدهد. همچنین اگر مکلفٌ به(آنچه بدان تکلیف شده)، از طریق امارات و اصول معتبر شرعى ثابت شود، هرچند مفید علم هم نباشد، در عین حال، عمل بر اساس آن، امتثال تفصیلى است. از جمله موارد امتثال تفصیلى، عمل غیر مجتهد، بر اساس فتواى مجتهد است.
2. امتثال علمى اجمالى: اگر مکلف به احتیاط عمل کند، امتثال علمى اجمالى است؛ زیرا مثلاً مکلفى که بر اساس احتیاط، هم نماز جمعه را خوانده و هم نماز ظهر را، مطمئن میشود که امر شارع را امتثال نموده ولى این امتثال، اجمالى است؛ چون نمیداند واقعاً نماز جمعه واجب بوده یا نماز ظهر.
3. امتثال ظنّى: هرگاه مکلّف، چیزى را که گمان دارد مکلفٌ به است انجام دهد، امتثال ظنّى است.
4. امتثال احتمالى: در جایى است که چیزى مردّد بین وجوب و حرمت باشد و مکلف، به یک طرف ملتزم شود و یا در جایى که احتیاط، واجب نیست یا ممکن نیست و مکلف برخى از احتمالات مکلفٌ به را از روی تعبّد انجام دهد.
این چهار مرحله امتثال بر یکدیگر مترتب هستند؛ یعنى به حکم عقل، در جایى که رتبه اول از امتثال ممکن باشد، نمیتوان به مرحله دوم اکتفا کرد و همینطور مراتب بعدى، هرکدام مقدّم بر مرتبه بعد است.[5]
در فقه هم واژه امتثال در مباحث اجتهاد و تقلید بسیار مورد توجه قرار گرفته جدای از آنکه با توجه به معنای آن در موارد بسیار زیادی از فقه، این واژه استعمال شده است.[6]
فرق امتثال با اطاعت
«امتثال» بجا آوردن عمل مطلوب پروردگار با انگیزه تقرّب الهى است. ولی «اطاعت» صرف پیروى نمودن از اوامر و نواهى خداوند است؛ اعمّ از آنکه قصد قربت همراه عمل باشد یا نباشد.
همانگونه که امتثال در واجبات تعبّدى قابل تصویر است، در واجبات توصلى نیز میتوان قصد امتثال داشت؛ زیرا ممکن است مکلّف، واجب توصلى را نیز با انگیزه قرب الهى انجام دهد.[3]
امتثال در علم اصول فقه
بحث امتثال در دانش اصول فقه بیشتر در مبحث تجرّی مطرح میشود و در کنار تجرّی(جرأت در سرپیچی) و انقیاد(اطاعت و فرمانبرداری) قرار میگیرد، اما به سبب معنا و مفهوم آن در مباحث متعدد دیگری از علم اصول نیز سخن از آن به میان میآید.[4]
در دانش اصول فقه، چهار نوع از «امتثال» مورد بررسی قرار گرفته است:
1. امتثال علمى تفصیلى: جایى است که مکلف تفصیلاً امر شارع مقدس را میداند و آنرا به صورت کامل انجام میدهد. همچنین اگر مکلفٌ به(آنچه بدان تکلیف شده)، از طریق امارات و اصول معتبر شرعى ثابت شود، هرچند مفید علم هم نباشد، در عین حال، عمل بر اساس آن، امتثال تفصیلى است. از جمله موارد امتثال تفصیلى، عمل غیر مجتهد، بر اساس فتواى مجتهد است.
2. امتثال علمى اجمالى: اگر مکلف به احتیاط عمل کند، امتثال علمى اجمالى است؛ زیرا مثلاً مکلفى که بر اساس احتیاط، هم نماز جمعه را خوانده و هم نماز ظهر را، مطمئن میشود که امر شارع را امتثال نموده ولى این امتثال، اجمالى است؛ چون نمیداند واقعاً نماز جمعه واجب بوده یا نماز ظهر.
3. امتثال ظنّى: هرگاه مکلّف، چیزى را که گمان دارد مکلفٌ به است انجام دهد، امتثال ظنّى است.
4. امتثال احتمالى: در جایى است که چیزى مردّد بین وجوب و حرمت باشد و مکلف، به یک طرف ملتزم شود و یا در جایى که احتیاط، واجب نیست یا ممکن نیست و مکلف برخى از احتمالات مکلفٌ به را از روی تعبّد انجام دهد.
این چهار مرحله امتثال بر یکدیگر مترتب هستند؛ یعنى به حکم عقل، در جایى که رتبه اول از امتثال ممکن باشد، نمیتوان به مرحله دوم اکتفا کرد و همینطور مراتب بعدى، هرکدام مقدّم بر مرتبه بعد است.[5]
در فقه هم واژه امتثال در مباحث اجتهاد و تقلید بسیار مورد توجه قرار گرفته جدای از آنکه با توجه به معنای آن در موارد بسیار زیادی از فقه، این واژه استعمال شده است.[6]
[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 11، ص 614، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
[2]. ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، ج 1، ص 159، قم، عالمه، 1379ش.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، ص 441، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، قم، 1427ق.
[4]. در موارد زیادی واژه «امتثال» در علم اصول استعمال شده است؛ مثل: تبدیل امتثال، امتثال عقیب الامتثال، امتثال امر واقعی در مقابل امر اضطراری، امتثال در مقام تعارض، امتثال در مقام تزاحم و... .
[5]. فرهنگ اصطلاحات اصول، ج 1، ص 159.
[6]. مانند: اعتبار قصد امتثال در عبادات، امتثال زوجه و ... . تقریباً در همه ابواب عبادات شرائط تحقق امتثال آن فعل عبادی مطرح و بررسی شده است.
نظرات