اصل میهمانی، از جمله اموری است که شرع و عقل مهر تأییدی بر نیک بودن آن زده‌اند. در روایات اسلامی، توصیه‌های بسیاری پیرامون میهمانی وجود دارد تا اندازه‌ای که گفته شده؛ اگر شخصی روزه مستحبی دارد و مؤمنی او را دعوت به غذا کرد، روزه خود را بخورد؛ پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اگر برادر مسلمانی غذایی را که با زحمت تهیه کرده و انسان روزه‌دارى را به خوردن آن دعوت کند، چه ایرادی دارد که او هم بپذیرد و افطار نماید».[1]
همچنین پیامبر(ص) به امام علی(ع) سفارش می‌کند که «دعوت به مهمانی را بپذیر، هرچند نیاز باشد مسافتی طولانی راه بروی».[2]
برخی از دستورات، پیرامون آداب و وظایف میهمان است. این وظایف گاه جهت شأن میزبان و گاه جهت شأن میهمان می‌باشد که در ذیل به تعدادی از آنها می‌پردازیم.
1. پذیرش دعوت مؤمن
وقتی انسان از طرف مؤمنی،‌ دعوت می‌شود، باید او را اجابت نماید. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «به حاضران و غایبان امّتم سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را بپذیرند، اگرچه در فاصله پنج میلى[3] باشد؛ زیرا این کار، جزو دین است».[4]
در مقابل نباید در شرایط عادی، دعوت مُشرک و یا منافقی را بپذیرد؛ پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «اگر مُشرکى یا منافقى مرا به خوردن شترى هم مهمانى کند، دعوتش را نمی‌پذیرم و این، از دین است. خدای عزّ و جلّ به این عمل من راضی نیست که عطاى مشرکان و منافقان و خوراک آنان را بپذیرم».[5] اما در شرایطی؛ مانند امر به معروف، نشان دادن چهره‌ای مناسب از مسلمانان و... اشکالی در این میهمانی‌ها نخواهد بود.
2. رعایت مسائل دینی و اخروی در میهمانی‌ها
از امام باقر(ع) پرسیده شد: مردى هم‌زمان به ولیمه و تشییع جنازه دعوت می‌شود، شرکت در کدام‌یک برتر است و کدام‌یک را اجابت کند؟ امام(ع) فرمود: «تشییع جنازه را اجابت کند؛ زیرا حضور در تشییع جنازه، مرگ و آخرت را به یاد می‌آورد، و ولیمه را رها کند؛ چرا که آن، دنیا را به یاد می‌آورد».[6] از این روایت این نکته به دست می‌آید که؛ شرکت در میهمانی‌ای که انسان را به یاد خدا و آخرت بیندازد؛ مانند این‌که در آن موعظه و نصیحت باشد بهتر از دیگر میهمانی‌ها است.
3. اجازه گرفتن از صاحب‌خانه برای ورود
خداوند در قرآن می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! در خانه‌هایى غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید. این براى شما بهتر است تا شاید متذکّر شوید! و اگر کسى را در آن نیافتید، وارد نشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر گفته شد: "بازگردید!" بازگردید این براى شما پاکیزه‌تر است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است!».[7]

5. تعارف نکردن در خوردن غذای میزبان
امام صادق(ع) می‌فرماید: «هرگاه برادرت به تو گفت: بخور، حتماً بخور، و او را مجبور نکن که قَسَمت بدهد؛ چرا که او با تعارف کردنت به غذا می‌خواهد به تو احترام بگذارد».[9] همچنین آن‌حضرت فرمود: «محبّت شخص به برادرش، از خوب خوردنش از غذاى او دانسته می‌شود. من خوش دارم که شخص میهمان، از غذاى من بخورد و خوب [و به اندازه] بخورد. با این کار، مرا خوشحال می‌کند».[10]
6. پرهیز از زیاد ماندن در مهمانی
پیامبر خدا(ص): «مهمانى، سه روز است و بیشتر از آن، صدقه‌ای است که به میهمان داده می‌شود. هیچ‌یک از شما چندان نزد برادرش نماند که او را به گناه بیندازد. گفته شد: اى پیامبر خدا! چگونه او را به گناه می‌اندازد؟ فرمود: تا جایى که چیزى برایش نماند که براى او خرج کند».[11]
7. پرهیز از میهمانی در صورت دعوت نبودن
پیامبر(ص) فرمود: «اى على! هشت نفرند که اگر خوارشان بشمارند، نباید کسى جز خود را سرزنش کنند: کسى که به مهمانی‌اى برود که به آن، دعوت نشده است...».[12]
«هرگاه یکى از شما به غذایى دعوت شد، فرزندش را هم به دنبال خود راه نیندازد؛ که اگر چنین کند، مرتکب حرام شده و با نافرمانى، وارد [مهمانى] شده است». [13]
البته این روایت ناظر به هنگامی است که فردی به تنهایی دعوت شده باشد.
البته می‌توان در برخی شرایط با هماهنگی قبلی با میزبان، میهمان ناخوانده‌ای را همراه خود کرد. یکى از خانواده‌هاى مدینه، غذایى آماده کرده و پیامبر(ص) و پنج‌تن از یارانش را دعوت نمودند. پیامبر(ص) دعوتشان را پذیرفت. در بین راه، نفر ششمى همراهشان شد. نزدیک محل میهمانی که رسیدند، پیامبر(ص) به فرد تازه وارد فرمود: «اینها تو را دعوت نکرده‌اند. پس بنشین تا آمدنت را به آنها خبر بدهیم و برایت اجازه بگیریم».[14]
قابل توجّه است؛ این روایات، تنها ناظر به رفتار کسانى است که به دنبال باخبر شدن از برپایى یک مهمانى، بدون آن‌که براى حضور در آن محفل دعوت شوند، به صورت مستقل و یا همراه مهمانِ دعوت شده‌اى در آن‌جا حضور می‌یابند. بر این اساس، نکوهش وارد شده در این روایات، رفت و آمدهاى دوستانه‌اى را که بدون دعوت قبلى صورت می‌پذیرند، مانند شب‌نشینی‌های مرسوم در برخی مناطق که بی‌خبر می‌باشد و در عرف موجب اذیت نمی‌گردد را شامل نمی‌شود.
8. پرهیز از میهمانی که برای خدا نیست و تنها ثروتمندان بدان دعوت هستند
امام علی(ع) یکی از حاکمان خود را به جهت حضور در چنین مهمانی‌هایی مذمت می‌کند: «اى پسر حُنَیف! به من خبر رسیده است که مردى از اهل بصره، تو را به مهمانی‌ دعوت کرده و تو به آن شتافته‌اى و خوراک‌هاى رنگارنگ و کاسه‌هاى بزرگ در برابرت نهاده‌اند. گمان نمی‌کردم به مهمانى گروهى بروى که نیازمندشان رانده می‌شود و توانگرشان دعوت می‌گردد...».[15]
پیامبر خدا(ص) فرمود: «بد خوراکى است خوراک ولیمه‌ای که توانگران، از آن اطعام می‌شوند و مستمندان را از آن باز می‌دارند».[16] و «هیچ‌یک از شما بر سفره غذاى قومى که توانگرشان دعوت می‌شود و تهى دستشان دعوت نمی‌شود، نباید حاضر شود».[17]
9.  قناعت به غذای میزبان
امام محمد تقی(ع) از پدران خود نقل می‌کند: «روزى سلمان، ابوذر را به مهمانى فرا خواند. آن‌گاه تکّه نان خشکى از کیسه‌اش درآورد و آن‌را از ظرف آبى که داشت، خیس کرد و جلوى ابوذر گذاشت. ابوذر گفت: اگر قدرى نمک هم با آن بود، چه نان خوش مزه‌اى می‌شد. سلمان برخاست و بیرون رفت و ظرف آبش را گرو گذاشت و نمک گرفت و آورد. ابوذر، نمک بر آن نان می‌پاشید و می‌خورد و می‌گفت: سپاس خدایى را که این قناعت، روزىِ ما کرد. سلمان گفت: اگر قناعتى بود، ظرف آبم به گرو نمی‌رفت!».[18]
صَفوان بن یحیی گوید: عبداللّه بن سنان به خانه‌ام آمد و گفت: آیا در خانه، چیزى براى خوردن دارى؟ گفتم: آرى. سپس یک درهم به پسرم دادم و او را فرستادم که گوشت و تخم مرغ بخرد. عبداللّه گفت: پسرت را کجا فرستادى؟ موضوع را به او گفتم. عبداللّه گفت: او را باز گردان، او را باز گردان! روغن در خانه دارى؟ گفتم: آرى. گفت: همان را بیاور؛ زیرا از امام صادق(ع) شنیده‌ام که می‌فرماید: «هلاک است مردى که آنچه را جلوى برادرش می‌گذارد، ناقابل شمارد! و هلاک است مردى که آنچه را برادرش جلوى او می‌گذارد، ناقابل شمارد».[19]
10. دعا برای میزبان
ابوهیثم بن تیهان، براى پیامبر خدا(ص) غذایى آماده ساخت و ایشان و یارانش را دعوت کرد. وقتی غذا خوردند، پیامبر(ص) فرمود: «برادرتان را پاداش دهید». یاران گفتند: اى پیامبر خدا! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: «هرگاه به خانه کسى رفتند و غذایش را خوردند و نوشیدنی‌اش را نوشیدند، برایش دعا کنند، این، خود پاداش دادن اوست».[20]
11. نشستن در مکانی که صاحب‌خانه تعارف می‌کند
امام باقر(ع) می‌فرماید: «هرگاه یکى از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جایى که صاحب‌خانه می‌گوید، همان‌جا باید بنشیند؛ زیرا صاحب‌خانه، به موقعیّت خانه‌اش نسبت به مهمان، آشناتر است».[21]  ابوخلیفه گوید: من و ابو عُبیده حَذّاء، به حضور امام باقر(ع) رسیدیم. امام به کنیزش فرمود بالشى بیاورد. من گفتم: لازم نیست. همین طورى می‌نشینیم. امام فرمود: «اى ابو خلیفه! عزّت و احترام را رد نکن...».[22]

---