نکته‌ای که در ابتدا باید گفت این است که آنچه قابل نسخ است شریعت و قانون است، نه تمام کتاب آسمانی و دین. [دین معنایى عمومى‌تر از شریعت دارد. شریعت نسخ می‌شود، ولى دین قابل نسخ نیست.‏]
بنابر این، اگر شریعت‌هاى خاصه را به دین نسبت می‌دهیم و می‌گوییم همه این شریعت‌‏ها دین خدا است، با این‌که دین یکى است، ولى شریعت‌‏ها یکدیگر را نسخ می‌کنند، نظیر نسبت دادن احکام جزئى در اسلام، به اصل دین است، با این‌که این احکام بعضى ناسخ و بعضى منسوخ‌اند. با این حال می‌گوییم فلان حکم از احکام دین اسلام بوده و نسخ شده و یا فلان حکم از احکام دین اسلام است. بنابر این باید گفت: خداى سبحان بندگان خود را جز به یک دین متعبد نکرده، و آن یک دین عبارت است از تسلیم او شدن، منتها براى رسیدن بندگان به این هدف، راه‌هاى مختلفى قرار داده، و سنت‌‏هاى متنوعى باب کرده؛ چون هر امتى مقدار معینى استعداد داشته و آن سنت‌‏ها و شریعت‌‏ها عبارت از شریعت نوح، ابراهیم، موسى، عیسى و محمد(ص) است. همان‌گونه که می‌بینیم چه بسا اتفاق افتاده که در یک شریعت بعضى از احکام به وسیله بعضى دیگر نسخ شده است؛ براى این‌که مصلحت حکم منسوخ مدتش سر آمده، و زمان براى مصلحت حکم ناسخ فرا رسیده است.[1]
این مسئله را در قالب مثالی به پایان می‌بریم. مردم دنیا مانند دانش آموزان و دانشجویان مدرسه و دانشگاه هستند که به مقتضای سن، عقل و کلاسشان، استاد و کتاب در اختیار آنان گذاشته می‌شود؛ لذا هیچ وقت کتاب‌های کلاس‌های ابتدایی به دانش آموزان مقطع بالاتر و دانشگاه‌ها یا کتاب‌های مقطع دبیرستان و دانشگاه را به کلاس‌های ابتدایی نمی‌دهند.
بنابر این نسخ به معنای بی‌فایده بودن موارد قبلی نیست، بلکه به معنای حکم جدید با توجه به تغییر شرایط است که در خود قرآن نیز وجود دارد که برخی آیات آن ناسخ و برخی منسوخ هستند: «هیچ آیه‌‏اى را منسوخ یا ترک نمی‌کنیم، مگر آن‌که بهتر از آن، یا همانند آن‌را می‌آوریم. آیا نمی‌دانى که خدا بر هر کارى توانا است».[2]

---