ماه صفر دومین ماه از ماه‌های قمری است؛[1] ماهی که پر از اندوه و مصیبت‌های بزرگ رسول خدا(ص) و اهل‌بیت است. اوج مصیبت ماه صفر از اربعین آغاز ‌شده و به ایام رحلت رسول خدا(ص) و شهادت سبط اکبرش، امام حسن مجتبی(ع) و غروب خورشید طوس، علی بن موسی(ع) پایان می‌یابد. البته بر اساس برخی گزارش‌ها، تولد امام محمد باقر(ع) و امام موسی کاظم(ع) نیز در دهه‌ی اول این ماه رخ داده است.

علت نام‌گذاری

در مورد علت نام‌گذاری این ماه به «صفر» احتمالاتی مطرح شده است:

1. از آن‌جا که شهر مکه در این ماه از حاجیان خالی می‏شود به آن ماه صفر گفته می‌شود و اصطلاح «صفر الید» به معنای «تهیدست» از همین جهت است.[2]
2. برخی معتقد هستند که در این ماه بیماری وبا رخ داد و چهره‏های افراد زرد شد.[3]
3. از آن‌جا که صفر به معنای گرسنگی است، یکی از احتمالات آن است که در آن ماه غذاها به اتمام ‌رسیده و مشک‌های دوغ خالی می‌شد[4] و به دنبال آن از مناطق مختلف غذا می‌آوردند؛[5] از این‌رو، این ماه به این نام معروف شده است.

البته در برخی از محاورات به ماه صفر، صفر المظفر گفته می‌شود که بر اساس جست‌وجوی انجام شده، چنین نامی در کلمات معصومان(ع) استفاده نشده است.[6]

اعمال خاص ماه صفر

علاوه بر اعمال مشترک، اعمال خاصی برای ماه صفر ذکر شده است:

اول ماه صفر

با دیدن هلال ماه صفر سفارش شده است که این دعا خوانده شود:

«اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ الْعَلِیمُ الْخَالِقُ الرَّازِقُ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْقَادِرُ الْمُقْتَدِرُ الْقَادِرُ أَسْأَلُک أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَرِّفَنَا بَرَکةَ هَذَا الشَّهْرِ وَ یمْنَهُ ...».[7]

روز سوم صفر

سفارش شده است که در روز سوم ماه صفر، دو رکعت نماز خوانده شود که در رکعت اول بعد از سوره حمد، سوره فتح و در رکعت دوم بعد از سوره حمد، سوره توحید خوانده شود. بعد از سلام دادن و اتمام نماز بر پیامبر و اهل‌بیت(ع) صد مرتبه صلوات بفرستد و بر آل ابوسفیان صد مرتبه لعنت بفرستد و صد مرتبه استغفار کند و حاجت خود را از خدا بخواهد.[8]

دعای هر روز ماه صفر

سفارش شده است که برای در امان ماندن از بلاها در هر روز ده مرتبه این دعا خوانده شود:

«یا شَدِیدَ اَلْقُوَی وَ یا شَدِیدَ اَلْمِحَالِ یا عَزِیزُ یا عَزِیزُ یا عَزِیزُ ذَلَّتْ بِعَظَمَتِک جَمِیعُ خَلْقِک فَاکفِنِی شَرَّ خَلْقِک یا مُحْسِنُ یا مُجْمِلُ یا مُنْعِمُ یا مُفْضِلُ یا لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ اَلظّٰالِمِینَ فَاسْتَجَبْنٰا لَهُ وَ نَجَّینٰاهُ مِنَ اَلْغَمِّ وَ کذٰلِک نُنْجِی اَلْمُؤْمِنِینَ وَ صَلَّی اَللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیبِینَ اَلطَّاهِرِینَ».[9]

روز اربعین

در روایات برای روز بیستم ماه صفر(اربعین حسینی) اعمال خاصی سفارش شده است.[10]

چهار روز آخر ماه صفر

بنابر برخی از گزارش‌های منابع متأخر از کتاب جوهر قطب الغوث در هر سالی سی‌صد و بیست هزار بلا در چهار روز آخر ماه صفر نازل می‌شود که دو برابر بلاهای دیگر ایام سال است. سفارش شده است در این روز که چهار رکعت نماز که در هر رکعت بعد از سوره فاتحه، هفده مرتبه سوره کوثر، پنج مرتبه سوره توحید و یک مرتبه سوره معوذتین(ناس و فلق) خوانده شود. بعد از پایان نماز این دعا «يا شديد القوى يا شديد يا عزيز ذلت لقدرتك جميع خلقك يا منعم يا مكرم لا إله إلا أنت يا أرحم الراحمين» خوانده شود.[11]

در برخی از روایات وارد شده است که چهار رکعت نماز که با یک سلام ختم شود خوانده شود، و در هر رکعت آن یک مرتبه سوره حمد، هفت مرتبه سوره کوثر، هفده مرتبه سوره توحید و یک مرتبه معوذتین(سوره ناس و فلق) خوانده شود. بعد از پایان نماز و قبل از این‌که با دیگران صحبت کنید و یا از جای خود برخیزید این دعا را بخوانید: «بسم اللّه الرحمن الرحيم يا شديد المحال». و این دعا «يا شديد القوى يا شديد المحال يا عزيز ذلت لعزتك جميع خلقك يا مجمل يا مفصل يا كافي يا وافي يا حافظ‍‌ يا حفيظ‍‌ يا من بيده مقادير كل شيء و إليك ألجأ و بك ألوذ و عليك توكلت فاحرسني بحراسة حفظك و حل بيني و بين من ناواني فإني أذرأ بك في نحره و أعوذ بك من شره فاكفنيه يا رب لا إله إلا أنت برحمتك يا أرحم الراحمين»، بر چیزی نوشته شود و روی بازو بسته شود.[12]

[1]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 2، ص 393، قم، رضی، چاپ اول، 1375ش.

[2]. همان.

[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 55، ص 341، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[4]. همان.

[5]. واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق، مصحح، شیری، علی، ج 7، ص 97، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.‌

[6]. «صفر المظفر»، 7278.

[7].سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 2، ص 587، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق.

[8]. همان.

[9]. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، خلاصه الاذکار، محقق، نقیبی، حسن، ج 1، ص 304، قم، زائر، 1386ش.

[10]. «علائم و نشانه‌های مؤمن در احادیث»، 97621؛ «ثواب زیارت اربعین هنگام ازدحام جمعیت»، 69681.

[11]. بحرانی، یوسف بن احمد، کشکول، ج 2، ص 337، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1998م.

[12]. همان.