از نظر اسلام و آیات قرآن، "مردم" یکی از ارکان اساسی حکومت هستند. قرآن مجید می فرماید: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط...»؛ یعنی ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند...[1] بنابر این، اسلام که برای اجرای عدالت و قسط در اجتماع برنامه هایی دارد، اجرای عدالتی را با ارزش می داند که به دست مردم باشد و مردم آن را برپا دارند، نه حکومت و زمامداران.
رابطه‌ی مردم و حکومت را می‌توان در محورهای زیر خلاصه نمود:

1. انتخاب نظام حکومت اسلامی توسط مردم
در حکومت اسلامی، مردم با آگاهی و عشق و علاقه نظام اسلامی را انتخاب کرده و خواستار اجرای قوانین الاهی می باشند. و اساساً بدون انتخاب و پشتیبانی مردم حکومت اسلامی هیچ امکان اجرایی ندارد. بر همین اساس است که امام علی (ع) با آن که از جانب خداوند به ولایت و رهبری مردم تعیین شده بود، اما تا قبل از بیعت مردم با ایشان، عملاً بر انجام این مسئولیت اقدامی نکرد؛ زیرا زمینه اجرایی ولایت و رهبری حضرتش فراهم نبود.
اما وقتی که زمینه آماده شد آن حضرت از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکردند، حضرت در این زمینه می فرماید: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء ان لایقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم لألقیت حبلها علی غاربها و لسقیت اخرها بکأس اوّلها و لألفیتم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة عنز...»؛[2] یعنی اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود و یاران حجت را بر من تمام نکرده بودند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را به کوهان آن انداخته بودم و رهایش می ساختم و آخر خلافت را با کاسه ی اوّل آن سیراب می کردم، آن گاه می دیدید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله ای بی ارزش تر است.[3]
این جملات حضرت علی (ع) بیانگر آن است که اگرچه تشکیل حکومت برای اجرای عدالت و گرفتن حق مظلومان از ظالمان یک وظیفه است که خداوند بر دوش امام گذاشته است، اما از آن جایی که انجام این وظیفه بدون حضور و بیعت و پشتیبانی مردم ممکن نیست، تا زمانی که مردم در صحنه ی تشکیل دولت اسلامی حاضر نباشند، امام معصوم (ع) در این زمینه وظیفه ای ندارد که مردم را به زور وادار به اطاعت و پیروی از خود کند، بلکه امام با آگاهی دادن به افراد زمینه ی حضور مردم را آماده می کند.
حضرت امام خمینی (ره) درباره ی نقش بیعت مردم می فرماید: «تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آراء مسلمین که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است و در صدر اسلام تعبیر می شده است به بیعت با «ولی مسلمین».[4]
حاکم در نظام اسلامی، مجری احکام و اوامر پروردگار است و پذیرش بیعت، تنها برای این منظور، معنا و مفهوم دارد.
2. انتخاب مسؤلان نظام از سوی مردم
در حکومت اسلامی انتخاب مسئولان نظام (رهبری، رئیس جمهور، نمایندگان مجلس و ...) از سوی مردم است که بعضی از این انتخاب ها مستقیم و برخی غیر مستقیم است.
مردم مستقیماً رئیس جمهور، نمایندگان مجلس خبرگان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، نمایندگان شوراهای شهر و روستا را انتخاب می کنند. و به طور غیر مستقیم (با یک واسطه) در انتخاب رهبری توسط خبرگان منتخب خود نقش دارند.
همچنین به طور غیر مستقیم (با یک واسطه) در انتخاب وزراء و مسئولان عالی رتبه ی دیگری که توسط ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی انتخاب می شوند نقش دارند.
انتخاب مسئولان، توسط مردم یکی از بایسته های حکومت اسلامی است. معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه فرموده اند: «این مردم هستند که باید افراد کاردان و قابل اعتماد خود را انتخاب کنند و مسئولیت امور را به دست آنان بسپارند».[5] ایشان در جای دیگر فرموده اند: «ما می گوییم کسی که می خواهد یک مملکتی را اداره بکند، کسی که ما می خواهیم مقدراتمان را به دستش بسپاریم، باید آدمی باشد که مردم انتخاب کنند و با انتخاب مردم پیش بیاید».[6]
3. مشورت حاکم اسلامی با مردم
لازم است، حاکم با مشورت از نظریات مردم آگاه گردد و در مدیریت هر چه بهتر جامعه از آن بهره ببرد، ولی بهر حال تصمیم گیری نهایی بر عهده ی خود اوست که آیا به رأی خود عمل نماید یا به رأی دیگران، بله در جایی که حکم مسئله ای از جانب خداوند متعال و معصومین (ع) بیان شده باشد، حاکم موظف است بر طبق آن عمل نماید، هرچند بر خلاف نظر مردم باشد، و مردم حق اعتراض ندارند؛ زیرا خود پذیرفته اند که حکومتشان بر اساس دستورات الاهی و قوانین اسلام باشد. امام علی (ع) در این باره می فرماید: «این که گفتید با شما مشورت کنم، به خدا سوگند من رغبتی به ولایت و حکومت نداشتم، ولی شما مرا بدان فرا خواندید و بر عهده ی من گذاشتید و من خوف آن داشتم که با رد کردن درخواست شما، امت به اختلاف دچار شود، پس وقتی بر عهده ی من نهاده شد، به کتاب خدا و سیره و سنت رسول اکرم (ص) نظر کردم و بر اساس راهنمایی کتاب و سنت عمل کرده و از آنها پیروی کردم و نیازی به نظر شما و دیگران نداشتم، ولی اگر در موردی در کتاب خدا و سنت پیغمبر حکمی را نیافتم و نیازمند مشورت شد، با شما مشورت می کنم».[7]
وقتی امام علی (ع) با آن مقام والای علمی که بارها می فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی؛ یعنی قبل از این که من از میان شما بروم از من درباره ی مسائل خود سؤال کنید»[8]، خود را در مسائلی موظف به مشورت با مردم می داند، طبیعی است که رهبران غیر معصوم، در مسائل مستحدثه و جدید، نیازمند و موظف به مشورت با افراد آگاه و صاحب نظر می باشند.
مسئله ی لزوم مشورت کارگزاران و پیروی از نظر اکثریت مشاوران، هم اکنون بر اساس قانون و نهادهای پیش بینی شده، تبیین شده است و تصمیم گیری های کلان و عمده ی قوه ی مجریه و قضائیه مبتنی بر رأی مجلس شورای اسلامی است و عملاً تبعیت از رأی اکثریت در این سطح پذیرفته شده است. در سطح رهبری نیز مجمع تشخیص مصلحت نظام و گروه های مشاورین رهبری، بازوان مستشاری قوی و کارآمدی برای تصمیم گیری های کلان رهبری محسوب می شوند.
بنابر این، در حکومت اسلامی مردم از طریق نمایندگان خود، امکان مشارکت در قانون گذاری (در موارد قوانین جاری کشوری) و مشارکت در تصمیم گیری ها و امور جاری کشور را دارا هستند.
4. مشارکت در قانون‌گذاری
مردم در حکومت اسلامی از طریق انتخاب نمایندگان مجلس شورای اسلامی که قوه ی قانون گذاری کشور است، در تصویب قانون های اجرایی کشور سهیم اند. کما این که اصل تصویب قانون اساسی که مبنای اداره ی کشور است با رفراندم و رأی مردم، به مرحله ی عمل راه یافت.
5. نظارت مردم بر زمامداران
مردم با چشمانی بینا و گوش هایی شنوا، تمام اعمال و رفتار و گفتار حکام را زیر نظر دارند و از دیرباز از اهرم نظارت بر زمامداران در ایفای نقش خود در حاکمیت، استفاده می جسته اند و با نقد اعمال و برنامه های دولت جلوی انحراف ها را می گرفتند.
در حکومت اسلامی نیز مردم بر حسن اجرای قوانین الاهی و رعایت آداب اسلامی همچون رعایت قسط و عدل، رفع تبعیض و نابرابری، مراعات حال مردم برخورداری از مدیریت و قدرت لازم برای حکومت کردن، پرهیز از تکبر و خود بزرگ بینی، مسئولیت در برابر خدا و مردم، تهذیب خود قبل از تهذیب دیگران، راست گویی و درست کرداری و در یک جمله عمل به دستورات قرآن و سنت، نظارت دارند. این نظارت به شیوه های مختلف انجام می پذیرد که عبارت اند از:
الف- امر به معروف و نهی از منکر: آموزه های دینی مردم را به این فریضه ی بزرگ مخصوصاً در رابطه با زمامداران تشویق و ترغیب نموده است.
امام علی (ع) می فرماید: «تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر همانند قطره ای است در برابر دریایی پهناور و مواج، و همانا امر به معروف و نهی از منکر نه اجلی را نزدیک می کنند و نه از مقدار روزی می کاهند و از همه ی اینها برتر، گفتن سخن حق در پیش روی حاکم ستمکار است».[9]
علت فضیلت سخن عدل نزد حاکمان جور این است که مردم اصولاً تابع و مطیع رهبران خود هستند و عمل آنان به علت گستردگی موجب گمراهی جامعه می شود. بنابر این، ارشاد و تذکر به آنان از ارزش بالایی برخوردار است.
امام باقر (ع) می فرماید: «کسی که نزد سلطان ستمگری برود و او را به تقوای الاهی امر کرده و موعظه نماید و از عاقبت بی تقوایی بترساند، به اندازه ی اجر جن و انس و اعمال آنها پاداش دارد».[10]
از دیدگاه اسلام، امر به معروف و نهی از منکر حاکمان از چنان اهمیتی برخوردار است که ترک آن موجب استحقاق عذاب الهی می گردد. امام علی (ع) می فرماید: «خداوند هیچ گاه عموم مردم را به خاطر گناهان پنهانی خواص عذاب نمی کند، اما در صورتی که خواص به صورت آشکارا گناه نمایند و عامه اعتراض نکنند، هر دو گروه (خواص و عامه)، مستوجب عقوبت پروردگار می شوند».[11]
ب- نصیحت پیشوایان:
امام علی (ع) در تبیین حقوق متقابل خود (به عنوان امام) و مردم (امت) می فرماید: «ای مردم مرا بر شما و شما را بر من حقی واجب شده است... اما حق من بر شما این است که به بیعت با من وفادار باشید و در آشکار و نهان نصیحتم (خیرخواهی) کنید...».[12]
نصیحت در این جا به معنای خیرخواهی در حق امامان و پیشوایان است؛ یعنی مردم باید از سر خیرخواهی بر امور جامعه ی خود و شیوه ی حاکمان خود نظارت داشته باشند و در این مقام از هیچ گونه معاضدت، همیاری و همکاری و نهایة اطاعت از آنان در مسیر حق مضایقه و کوتاهی نکنند.
نظارت مردم بر زمامداران در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
الف- نظارت مستقیم
در اصل هشت، فصل اوّل قانون اساسی آمده است: «در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده ی مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت...»[13]
ب- نظارت غیر مستقیم
با گستردگی جوامع و تنوع فعالیت ها و وظایف کارگزاران حکومت، امکان نظارت مستقیم همه ی مردم بر همه ی زمامداران و کارگزاران کمتر شده است و زمینه های اعمال نظارت غیر مستقیم به وسیله ی مردم فراهم می آید.
مردم افرادی را به عنوان نماینده ی خود برای تصدی حاکمیت بر می گزینند و علاوه بر واگذاری مسئولیت به نمایندگان، وظیفه ی نظارتی خود را نیز بر دوش آنان می گذارند، ضمن آن که این اختیار (نظارت) را از خود نیز سلب نکرده اند.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصول متعددی به انتخاب نمایندگان مردم برای تصدی امور مختلف اشاره شده است. از جمله:
1. انتخاب نمایندگان مجلس شورای اسلامی که علاوه بر وظیفه ی مهم و خطیر قانون گذاری و تفسیر قوانین عادی به ایفای نقش نظارتی خود به طرق مختلف می پردازند که اهم راه ها عبارت اند از: تحقیق و تفحص در تمام امور کشور، تذکر، سؤال، استیضاح هر یک از وزراء، رئیس جمهور، هیأت وزیران و رسیدگی به شکایات مردم از طرز کار دستگاه های مختلف کشور.[14]
2. انتخاب ریاست جمهور برای ریاست قوه ی مجریه و اجرای قانون اساسی و نظارت بر امور اجرایی کشور و کار هر یک از وزراء.[15]
3. انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان رهبری به منظور تعیین رهبر جامع الشرایط و نظارت بر عملکرد وی و بررسی بقای شرایط ویژه ی رهبری جامعه اسلامی.[16]
4. انتخاب شوراهای اسلامی در سطح روستا، بخش، شهرستان، استان، به منظور ایفای وظایف خاص خودشان که در قوانین پیش بینی شده است، و همچنین نظارت بر حسن اجرای قوانین و برنامه های مختلف در محدوده حوزه انتخاباتی آنها در اموری که قانون به آنها تفویض کرده است.[17]
ج- سایر ابزارهای نظارتی مردم بر زمامداران و کارگزاران:
1. احزاب و گروه های سیاسی و فرهنگی.[18]
2. مطبوعات و رسانه های جمعی.[19]
3. اجتماعات و راهپیمایی ها.[20]
6. نقش مردم در پشتیبانی و همراهی با دولت
حکومت اسلامی همان طوری که در تشکیل، نیازمند بیعت آحاد مردم است، در استمرار و ادامه نیز به همراهی و پشتیبانی ملت نیازمند است و همراهی مردم می تواند این حکومت را در برابر تمامی دشمنان داخلی و خارجی مصونیت ببخشد. امام علی (ع) در سخنان خود به این نقش اشاره فرموده و در نامه ای به مالک اشتر دستور می دهد که تکیه گاه او در همه حال و در همه چیز توده های زحمت کش باشند و از تکیه کردن بر ثروت مندان خودخواه و پر توقع بپرهیزد و همواره در فکر خشنودی و رضای گروه اوّل باشد نه دوم.[21]
حضرت امام خمینی (ره) نیز در این زمینه می فرماید: «ملت باید پشتیبان دولت ها باشد، دولتی که پشتیبان ندارد شکست می خورد».[22] ایشان در جایی دیگر فرموده اند: «بالاخره مردم را لازم داریم؛ یعنی جمهوری اسلامی تا آخر مردم را می خواهد، این مردم اند که این جمهوری را به این جا رساندند و این مردم اند که باید این جمهوری را راه ببرند تا آخر».[23]
7. دولت اسلامی خدمتگزار مردم
از نظر اسلام حکومت و دولت اسلامی ابزاری تلقی می شود برای اجرای دستورات الاهی و از آن جمله برقراری نظم و ایجاد امنیت داخلی و خارجی، تأمین رفاه و خیر عموم، از بین بردن ظلم و بی عدالتی و ... .
از دیدگاه اسلام و معصومین (ع) حکومت اسلامی تنها در صورتی برای حاکم اسلامی ارزش دارد که وسیله ای باشد برای احقاق حقوق از دست رفته ی مظلومان و خدمت به محرومان و نیازمندان و در یک جمله امداد رسانی در جهت رشد و تعالی مادی و معنوی بندگان ضعیف پروردگار.
امام علی (ع) در نامه ی خود به مالک اشتر می فرماید: مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار بده و با همه دوست و مهربان باش. مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی؛ زیرا مردم دو دسته اند: دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینش اند.[24]
حضرت امام خمینی (ره) نیز به پیروی از مولای خود دولت اسلامی را چنین توصیف می کند: «دولت در حکومت اسلامی باید خدمتگزار ملت باشد و ملت اگر چنانچه نخست وزیر هم یک وقت ظلم کرد به دادگاه ها شکایت می کند و دادگاه ها او را به دادگاه می برد و جرم او اگر ثابت شد به جزای اعمالش می رسد».[25]
این ها بخشی از حقوقی است که اسلام برای مردم در مقابل حکومت و حکومت در مقابل مردم قائل شده است.

[1] حدید، 25.
[2] نهج البلاغه، خ3، ترجمه، محمد دشتی.
[3] همان.
[4] جایگاه مردم در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی، ص 9، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام (ره).
[5] همان، ص 10، چاپ موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام (ره).
[6] همان، ص 11.
[7] شیخ طوسی، امالی، ص 731 (نرم افزار نور 2).
[8] نهج البلاغه، خ189 – 5.
[9] نهج البلاغه، حکمت 374.
[10] وسائل الشیعة، ج 12، باب 3، ابواب امر به معروف و نهی از منکر، ح11.
[11] همان، ح1.
[12] نهج البلاغه، خ 34.
[13]فصل اوّل، اصل هشتم.
[14] اصول، 62-76-88-79-90، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده ی 193 آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی.
[15] اصل یکصد و سی و چهارم قانون اساسی.
[16] اصل یکصدو هفتم.
[17] اصل یکصد.
[18] اصل یکصد و بیست و شش (126)
[19] اصل یکصد و بیست و چهارم (124).
[20] اصل یکصد و بیست و هفت (127).
[21] نهج البلاغه، نامه ی 53.
[22] جایگاه مردم در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی، ص 162.
[23] همان، ص 166.
[24] نهج البلاغه، نامه ی 52-2.
[25] جایگاه مردم در نظام جمهوری اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)، ص 50.