یکی از نعمت­های خدای متعال برموجودات هستی، آب است که حیات زمین و موجودات به آن وابسته است و آب نهرها، چشمه­ها، رودخانه­ها و ... همگی از آب باران است. بنابراین، منبع تمام آب­ها قابل شرب در روی زمین اعم از چشمه ­ها، چاه ­ها، نهرها و ... آب باران است؛ به همین جهت است که کمبود نزولات آسمانی، کاستی این آب­ها و در نتیجه خشک سالی و ... را در پی دارد. این سخن گهر بار پیامبر اکرم (ص) که می­فرماید: « لیس ماء فی الارض الا و قد خالطه ماء السماء»؛ هیچ آبی در زمین نیست، مگر آن­که آمیزه­ای از آب باران دارد،۱ به همین مسئله اشاره دارد.

اصل وجود آب از آسمان است. اگر چه طبق برخی از نظریات اصل وجود آسمان­ها و زمین از آب است. اما در این­جا بحث از وجود آب­های موجود بعد از شکل گیری آسمان­ها و زمین است: «... وانزلنا من السماء ماءً طهوراً»؛ ... و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم.۲ این آیه بر وجود اصالت آب­های موجود بر روی کرۀ زمین، از آسمان تصریح دارد.
علامه طباطبائی در تفسیر گران­سنگ المیزان می­نویسد: جملۀ « فانزلنا من السماء ماءً فاسقیناکموه...»؛ و از آسمان آبی نازل کردیم و شما را با آن سیراب ساختیم ...،۳ اشاره به باران است که از ابرها فرو می­ریزد. این نیز در مباحث علمی روز پذیرفته و مسلم است که آب­های موجود در کرۀ زمین از باران­های نازل شده از آسمان است. بر خلاف دیدگاه عالمان گذشته که معتقد بودند آب، خود کره­ای ناقص است که بیشتر کرۀ زمین را پوشانده و خود یکی از عناصر چهارگانه است.۴

قرآن کریم از آب باران به عنوان «طهور» توصیف می­کند که بیانگر پاکی و پاک کننده بودن آن است. طهور؛ یعنی پاکیزه و پاک کننده است. هم آلودگی­های ظاهری را می­زداید و هم نجاسات معنوی را از بین می­برد.۵
در روایت آمده است: « فاذا غسلت وجهک تناثرت الذنوب التی اکتسبها عیناک بنظرهما وفوک بلفظه فاذا غسلت ذراعیک تناثرت الذنوب عن یمینک و شمالک...»؛ هنگامی که صورت خود را با آب ]وضو[ شستی گناهانی که به وسیلۀ چشم و زبان انجام دادی پاک می­شود و زمانی که دست­هایت را شستی گناهانت از سمت راست و چپ پراکنده می­شوند.۶
درتاریخ آمده است که در جنگ بدر، لشگر و سپاه مشرکان قبل از مسلمانان برسر آب فرود آمدند و مسلمانان بر منطقه­ای خشک و شن­زار استقرار یافتند، بدین سان بر اثر نداشتن آب هم تشنه شدند وهم نتوانستند بدن خود را از آلودگی­ها پاک سازند. شیطان به وسوسه پرداخت که شما باید با همین حالت آلودگی نماز بخوانید و پاهای شما در ریگ فرو رود. پس خداوند باران را بر آنان نازل کرد. مسلمانان در این آب زلال تن شستند و جان را جلا بخشیدند، و نیز اردوگاه آنان که ریگ زار بود سفت ومحکم واردوگاه کفار گل و لغزنده شد.۷
در روایتی از امام علی (ع) آمده است که آن حضرت پاکیزگی آب باران را مفهومی گسترده­تر بخشیده و فرمود: «از آب آسمان بنوشید که پاک کننده است و زدایندۀ بیماری­ها است».۸
بحرانی در ذیل آیۀ ۱۱ سورۀ انفال روایتی دیگر به همین مضمون از امام صادق(ع) نقل می­کند: «از آب باران بنوشید که پاک کنندۀ بدن و بر طرف کنندۀ بیماری­ها است».۹

درقرآن کریم پاکیزگان محبوب پروردگار شمرده شده­اند،۱۰واین بدان جهت است که طهارت وپاکیزگی پیش خدای متعال محبوبیت دارد. ازاین رو از یک سو در آیات زیادی (مانند مائده، آیۀ ۶؛ مدثر، آیۀ ۴، و...) به طهارت و پاکیزگی سفارش شده است. چنان­که خداوند انسان را به گونه­ای آفریده که به پاکیزگی میل دارد.۱۱
از سویی دیگر آب وسیله­ای برای طهارت و تأمین بهداشت معرفی شده که خداوند آن­را در اختیار بشر قرار داده است.

استخدام واژۀ «طهور» در آیۀ ۴۸ سورۀ فرقان، نگرش قرآن به نقش و تأثیر آب در پاکیزگی محیط زندگی - که از نعمت­های خدا بر بندگان است- را نشان می­دهد. برداشت رایج و نسبتاً مشهور از واژۀ «طهور» صیغۀ مبالغه بودن آن است. برخی از مفسران مبالغۀ موجود در واژۀ طهور را این گونه شرح داده­اند که طهارت بسیار آب سبب می­شود که پاک کنندۀ (مطهِّر) اشیای دیگر هم بشود؛ یعنی طهارتش به هر چیزی که با آن بر می­خورد، سرایت کند.۱٢
اما زمخشری این برداشت را با صیغۀ طهور که از فعل لازم گرفته شده و نه متعدی بی ارتباط می­داند. وی معتقد است که طهور یا صفت به معنای طاهر یا اسم آلت مانند وقود (چیزی که با آن آتش افروخته می­شود) ویا وَضوء (چیزی که با آن وضو گرفته می­شود) است. بنابراین، طهور به معنای وسیله و ابزار طهارت است.۱۳
به هرحال، آنچه را که در میان مفسران مشهور است، همان مبالغه بودن آن است، و به همین جهت است که معنای آن پاک بودن و پاک کردن است؛ یعنی هم ذاتاً پاک است و هم چیزهای آلوده را پاک می­کند، اما غیر از آب، بسیاری از چیزها پاک­اند، ولی هرگز این ویژگی را ندارند که چیزهای آلوده را پاک کنند.۱۴

بنابراین، آب علاوه بر خاصیت حیات بخشی، دارای یک ویژگی بسیار مهم دیگری است که آن خاصیت پاک کنندگی آن است. اگر آب وجود نداشت علاوه بر آن­که زندگی امکان نداشت، در یک روز سراسر جسم و جان و زندگی انسان کثیف و آلوده می­شد. اگرچه آب معمولاً کشندۀ میکروب نیست، ولی به جهت خاصیت حلال بودن فوق العاده­اش می­تواند انواع میکروب­ها را در خود حل کند و بشوید و از بین ببرد و از این نظر کمک بسیار مؤثری به سلامت انسان و مبارزه با انواع بیماری­ها می­کند.

گذشته از این، در بیشتر ادیان از جمله اسلام، مسیحیت و یهودیت، آب مادۀ پاک ‌کننده است. برای مثال، در مسیحیت غسل تعمید را در کلیسا با آب انجام می­دهند.
در مذهب شینتو (مذهب ژاپنی) در تمام مراسم عبادی از آب برای پاکیزه ساختن بدن فرد یا مکان خاصی استفاده می­‌شود
در بسیاری ادیان همچون اسلام نوعی مراسم عبادی وجود دارد که در آن، مرده را با آب پاک شست­وشو می­ دهند(غسل). در دین اسلام هم پاکیزه کردن روح از آلودگی­ها به وسیلۀ غسل و وضو نیز با آب انجام می­گیرد. در نتیجه، آب هم پاک کنندۀ روح و هم جسم است. آب نه تنها جسم ظاهری را شست­وشو می­دهد، بلکه حالتی روحی و روانی در انسان ایجاد می­کند و زمینه ساز راه یافتن وی به حریم مقدسات دینی می­شود. آب وسیله­ای است که زمینۀ ارتباط انسان را با معبودش فراهم می­سازد. در دین اسلام هیچ­کس نمی­تواند به راز و نیاز با خدا بپردازد و در آستان مقدس او به نماز بایستد، مگر آن­که خود را با آب شست­وشو دهد. هیچ مسلمانی نمی­تواند به طواف خانۀ خدا بپردازد، مگر آن­که زمینۀ آن­را با آب ]وضو[ فراهم آورد. تماس با خط قرآن، اسم خدا و... نیز در همین مقوله­اند.

آب علاوه بر بهداشت فردی باعث بهداشت اجتماعی و پاکیزگی طبیعت و پیرایش محیط از هر نوع آلودگی مضر به آن، می‌شود.
برخی قرآن پژوهان برای نشان دادن سازگاری آیات قرآن با علم گفته‌­اند: آبی که بر زمین می‌بارد، افزون بر جلا دادن برگ درختان، میکروب‌­های پراکنده در هوا را نیز فرو می‌ریزد و همین که در زمین جاری شد آلودگی‌­های روی زمین را با خود به رودخانه‌­ها، دریاها یا به داخل زمین فرو می‌برد. همچنین آب، حامل حیوانات ذره‌بینی بسیاری است که آلودگی‌­های موجود در آن‌­را از میان می‌برد. این موجودات که با استفاده از اکسیژن، به تصفیۀ آب می‌پردازند، هر قدر آب از صفای بیشتری برخوردار باشد، قدرت بیشتری برای جذب اکسیژن داشته، بهتر می‌توانند نقش خود را ایفا کنند.۱۵

براساس آموزه‌­های دینی، نگاه به جریان آب نقش بسزایی در شادی و نشاط و انبساط روحی دارد و علاوه بر روشنی دل و افزایش بینایی انسان، دارای تأثیر مهمی در تقویت نور چشم ظاهر است.
نگریستن به آب جاری از توصیه‌­های مکتب حیات بخش اسلام است؛ چرا که نگاه به آب جاری مایۀ جلای چشم و افزایش روشنایی آن شمرده شده است. از امام صادق(ع) نقل شده است: چهار چیز چهره را روشن و نورانی می‌کند که یکی از آنها نگاه کردن به آب جاری است.۱۶
بنابراین، آب پاکیزه که خود پاک کنندۀ آلودگی‌­ها و پلیدی‌­ها است از نعمت‌­هایی است که تأمین سلامت انسان وابستگی تام به آن دارد و تأمین پاکیزگی انسان به عنوان مقدمه و پایه و اساس تندرستی در گرو استفادۀ درست از آن است.
خداوند متعال نعمت‌­های دنیا، اعم از خوردنی‌­ها، آشامیدنی‌­ها و هر آنچه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزه‌­های قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمت‌­های آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده نابجا و تخریب آنها منع شده است: «یا بنی آدم... کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یبحب المسرفین»؛ ای فرزندان آدم... و]از نعمت‌­های خدا[ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی‌دارد.۱۷
بهره‌گیری از نعمت‌­های الاهی که خداوند برای استفادۀ بندگان خود آفریده، در سلامت انسان و رفاه و آسایش وی جایگاه ویژه دارد. استفادۀ بهینه از آنها حق هر شهروندی است و به نفع تکامل جسمی و معنوی وی و دیگران است. اما اگر انسان آب پاکیزه و زلال را- که از ابرها می‌چکد و بر زمین و جویبارها جاری می‌شود و هديۀ گرانبهای الاهی و مظهر نشاط، پاكی، شادی، سرزندگی و ادامۀ حيات بشر است- استفادۀ درست و صحیح نکند و یا در اثر آلودگی‌­هایی که با دست بشر ایجاد می‌شود، تبدیل به مایعی خطرناک و زیان آور کند - که در این صورت نه تنها مایۀ حیات نیست، بلکه سبب بیماری‌­های خطرناک، حتی موجب قطع حیات می‌شود- این کار استفاۀ نادرست از نعمت‌های الاهی و کفران نعمت است. و بسا غضب الاهی را به دنبال داشته باشد.
در تفسیر آیۀ ۸ سورۀ تکاثر- ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم؛ سپس در آن روز (همۀ شما) از نعمت‌­هایی که داشته‌­اید بازپرسی خواهید شد- از امام علی(ع) آمده است: یکی از نعمت‌­هایی که مورد سؤال و بازخواست قرار می‌گیرد، «آب سرد» است.۱۸

به هرحال آب سالم و پاکیزه از نیازهای اوّلیۀ آدمی است. لذا وظیفه و مسئولیت ما شهروندان در قبال این مایۀ حیاتی و بزرگ­‌ترین نعمت خداوندی، استفادۀ بهینه و صحیح و دوری از اسراف و هدر دادن آن است. به ویژه در دنیای امروز که آب با هزینۀ بالا و با تلاش و زحمت فراوان در اختیار ما قرار می‌گیرد.

پی نوشت
۱. مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۴۴۷.
۲. فرقان، آیۀ ۴۸.
۳. حجر، آیۀ ۲۲.
۴. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمۀ فارسی، ج۱٢، ص۲۱۳-٢۱۴.
۵. طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۱۷۳.
۶. وسائل الشیعة، ج۱، ص٢۷۶.
۷. طبرسی، مجمع البیان، ج٢، ص۵۲۶.
۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۵۳؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج٢، ص۶۹.
۹. "اشربوا ماء السماء، فانه یطهر البدن و یدفع الاسقام"؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج٢، ص۶۹.
۱۰. بقره، آیۀ ٢٢٢، توبه، آیۀ ۱۰۸.
۱۱. مائده، آیۀ ۶.
۱٢. ابن عربی، احکام القرآن، ج۳، ص۴۳۷.
۱۳. زمخشری، کشاف، ج۳، ص۲۸۴.
۱۴. تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۱۱۶.
۱۵. بازرگان، مهدی، مطهرات در اسلام، ص٢٢-۲۵.
۱۶. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۶، ص۲۸۹.
۱۷. اعراف، آیۀ ۳۱.
۱۸. دائرة المعارف قرآن کریم، «جمعی از نویسندگان دفتر تبلیغات اسلامی»، ج ۱، واژۀ «آب».