«اعتزال» در لغت به معنای دوری گزیدن و کناره گرفتن است و معتزله عنوان گروهی است که برجستگی آن در طرح مباحث کلامی بوده و در نیمۀ اول قرن دوم هجری(هشتم میلادی) در بصره بنیان گذاشته شده و بعدها به عنوان یکی از مهم‌ترین مکاتب کلامی در جوامع اسلامی مطرح شد. این گروه به نام‌های دیگری؛ نظیر اصحاب توحید و عدل نیز خوانده می‌شدند.

فرقه معتزله كه در ميان فرقه‌های کلامی اسلامی، بیشتر بر استدلال‌های عقلی تأکید می‌کند، در تشکیل خويش مرهون عواملی است؛ مانند:

1. رشد اختلافات سیاسی در میان مسلمانان و تأثیر آن در اختلافات اعتقادی.
2. شایع شدن نظریه جبر به دست بنی‌امیه در میان علما و محدثان
3. رواج احساس عدم مسئولیت و نیز از یاد بردن امر به معروف و نهی از منکر در میان مسلمانان.
4. دروری مردم از تفکر و اندیشه و روی آوردن به تقلید کورکورانه در مباحث اعتقادی.

گرچه شکل‌گیری معتزله از میان اهل سنت بوده، اما برخی مبانی فکری و کلامی آن با عقاید شیعه همخوان است.