قرآن کریم در آیه‌ی 28 سوره‌ی جاثیه ترسیمی از صحنه‌ی قیامت ارائه می‌کند و می‌فرماید: در آن‌روز هر امتى را می‌بینى که بر سر زانو نشسته است؛ هر امتى را صدا می‌‏زنند تا نامه‌ی عمل خود را ببینند و آن‌گاه می‌‏گویند: امروز جزایتان، خود آن اعمالى است که انجام می‌دادید: «وَ تَرى‏ کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ».

آنچه در مورد این آیه می‌توان گفت این است که:

1. واژه‌ی ‌«جاثیة» اسم فاعل از مصدر «جثو» به معناى نشستن بر روى دو زانو است؛[1] یعنى به حالت نیم‌خیز، آن‌گونه که مدّعى در پیش‌گاه قاضى می‌‏نشیند.[2] از این تعبیر استفاده می‌‏شود که در گذشته، ارباب دعوا در محکمه در برابر قضات به این صورت می‌‏نشستند، تا از دیگران مشخص شوند. در قیامت نیز همه در آن دادگاه بزرگ بر سر زانو می‌‏نشینند تا محاکمه آنها صورت پذیرد.^[3]

البته، ممکن است این تعبیر نشانه‌ی آمادگى آنها براى پذیرش هر فرمان و حکم باشد؛ زیرا افرادى که به حالت آماده‌باش نشسته‌‏اند، بر سر زانو می‌‏نشینند. و یا این‌که اشاره به ضعف و ناتوانى و هراس و وحشتى است که آنها را فرا می‌‌‏گیرد. و یا این‌که اشاره به جمعیت انبوه و متراکم و یا گروه گروه باشد؛ اشاره به تراکم انسان‌ها در دادگاه عدل الهى، و... .[4]

2. هر امتى به سوى کتابش خوانده می‌‏شود و به آنها می‌‏گویند: امروز جزاى آنچه را انجام می‌‏دادید به شما می‌‏دهند: «کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ».

معنای این بخش از آیه این است که هر امتى در برابر نامه‌ی عملش قرار می‌‏گیرد تا به حسابش رسیدگى شود؛ زیرا در ادامه‌ی آن آمده است: «امروز جزا داده می‌‌‏شوید هر آنچه را که انجام داده‌اید»؛ لذا معناى آیه این است که تو (رسول خدا(ص)) و هر بیننده دیگرى جوامع و امت‌ها را می‌‏بینید که با خضوع و ترس، بر زانو نشسته، و هر امتى به سوى کتاب مخصوص به خودش، یعنى نامه‌ی اعمالش دعوت می‌‏شود، و به ایشان گفته می‌‏شود: امروز پاداش چیزهایی به شما داده می‌شود که انجام داده‏‌اید.

بنابر این، «کتاب» موجود در آیه همان نامه‌ی اعمالى است که تمام نیکی‌ها و بدی‌ها، از گفتار و رفتار انسان‌ها در آن ثبت است. و به فرموده قرآن کریم، هیچ کار کوچک و بزرگى نیست، مگر این‌که آن‌را ثبت کرده و برشمرده است: «لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها».[5]

ضمناً از ظاهر این آیه استفاده می‌‏شود که در روز قیامت علاوه بر نامه‌ی اعمال فردی که فرد فرد انسان‌ها دارند، - بر اساس آیه‌ی «وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً»،[6]- هر امت و جامعه‌ای هم نامه‌ی عملى مخصوص به خود دارد.^[7] البته این برداشت با توجه به این‌که انسان هم اعمال فردى و هم اعمال اجتماعی دارد، طبیعى به نظر می‌رسد.

تعبیر به «تدعى» بیان‌گر آن است که از انسان‌ها دعوت می‌‏شود که نامه‌ی اعمال خود را مشاهده کنند و بخوانند: «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً»؛[8] نامه‌ی اعمالت را بخوان، کافى است که خود حسابگر خویش باشى.[9]

بنابر این، منظور از کتاب در این‌جا چنان‌که اکثر مفسران گفته‌اند، نامه‌ی اعمال انسان است؛ یعنی اعمالی را که فرشتگان رقیب و عتید مکتوب کرده‌اند.[10]

3. البته بعضى هم گفته‌‏اند منظور از «کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ کِتابِهَا»، هر امّتى به سوى کتابى که بر پیامبرشان نازل شده است، فراخوانده می‌شوند، تا از آنان جویا شوند که با این کتاب چگونه رفتار نموده‌‏‌اند؟.[11]
4. با فرض پذیرش چنین معنایی، امت‌هایی که برای آنها پیامبر و کتابی فرستاده نشد، مورد بازخواست قرار نخواهند گرفت؛ به دلیل آن‌که فرمود: «... وَ ما کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً... ».[12]

لذا آنان همین‌که به آموزه‌های دست نخورده فطرت انسانی خود عمل کنند، برایشان کافی است.

 البته بسیاری از پیامبران؛ از جمله پیامبر اسلام(ص) رسالت جهانی داشتند، و از طریق اعزام مبلغان به سرزمین‌های دیگر و یا نوشتن نامه و فرستادن پیام رسالت خویش به سران آن کشورها حجت را بر آنها تمام نمودند؛[13] و اگرچه می‌توان تصور کرد ‌که در سده‌های گذشته، برخی جوامع از تعالیم دینی بی‌اطلاع بودند، اما اکنون چنین تصوری با این همه پیش‌رفت رسانه‌ای و ارتباطی بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.

[1]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏18، ص 177، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏9، ص 120، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[3]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏21، ص 279، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[4]. ر. ک: همان، ص 279- 280.

[5]. کهف، 49.

[6]. اسراء، 13.

[7]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏18، ص 177.

[8]. اسراء، 14.

[9]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج ‏21، ص 279- 280

[10]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ‏16، ص 175، قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، 1384ق.

[11]. ر. ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏9، ص 120؛ الجامع لأحکام القرآن، ج ‏16، ص 175.

[12]. اسراء، 15.

[13]. ر. ک: «رسانندگان نامه‌های پیامبر(ص) به پادشاهان»، 102952؛ «پیامبر اسلام(ص) و دعوت از سران کشورها برای اسلام آوردن )، 41701.