«قاعده یقین» یا «شک ساری» آن است که انسان یقین به چیزی داشته، سپس در صحت اصل آن یقین دچار تردید می‌شود، اما در استصحاب  انسان می‌داند که یقین سابقش صحیح بوده و در آن یقین دچار تردید نمی‌شود، ولی در بقای آن یقین، شک می‌کند.

به عبارت روشن‌تر، اگر انسان به چیزی یقین داشته باشد، سپس شک کند که آیا آن یقینش، صحیح و مطابق با واقع بود یا نه؟ قاعده یقین می‌گوید بنا را بر صحت آن یقین بگذار؛ مثلا، فردی روز چهارشنبه یقین می‌کند که فلانی عادل است، پس به او اقتدا کرده و نماز می‌خواند، اما روز پنج‏شنبه در یقین سابقش شک می‏کند که آیا آن شخص واقعا عادل بود تا این‌که اقتدا به او صحیح باشد، یا این‌که وی عادل نبود و باید نماز روز قبل را قضا کند و امروز نیز نمی‏توان به او اقتدا کرد؟[1]

درباره‌ی حجیت قاعده یقین و پاسخ مسئله مذکور سه نظر مطرح است: 

1. قاعده یقین مطلقا حجّت است؛ یعنی هم نسبت به آثار زمان یقین و هم نسبت به آثار حال و آینده. پس در مثال بالا، هم نماز قبلی مأموم صحیح است، و هم از این به بعد می‌توان به او اقتدا کرد.
2. قاعده یقین فی الجملة حجّت است؛ یعنی این قاعده نسبت به زمان یقین حجت بود و آثارش بر آن مترتّب می‏شود، ولی نسبت به حال و آینده دیگر حجت نیست، پس در مثال بالا، یقین قبلی او معتبر بود و اقتدایش صحیح است، ولی از این به بعد نمی‌تواند به آن شخص اقتدا کند، مگر این‌که دوباره به عدالتش یقین پیدا کند.
3. قاعده یقین مطلقا حجّت نیست، نه نسبت به آثار زمان یقین و نه نسبت به حال و آینده. بنابر این، یقین قبلی که اکنون از بین رفته، هیچ اثری ندارد و در مثال بالا مأموم باید نمازش را قضا کند. نظر مشهور میان علما همین دیدگاه سوّم است.[2]

دو نکته:

الف) اگر قاعده یقین حجت نیست، پس چگونه فقها در مثال بالا، حکم به صحّت نماز روز چهارشنبه می‏کنند؟

پاسخ: در این قبیل موارد، فقها به قاعده «فراغ» استناد کرده‌اند که چون آن عمل در گذشته انجام و تمام شده است، بر صحت نماز حکم می‌شود. در موارد مشابه نیز به اصول و قواعد دیگر که در آن مورد جاری می‏شود استناد می‏کنند.

ب) در استصحاب نیز یقین قبلی و شک بعدی وجود دارد، پس چه فرقی بین قاعده یقین و استصحاب است؟

پاسخ: هرچند در هر دو قاعده، یقین سابق و شک لاحق(فعلی) وجود دارد؛ اما در استصحاب، فرد با علم به صحت یقین سابق، در بقای آن علم شک می‌کند، حال این‌که در قاعده یقین، شک می‌کند که اصلا آیا یقین سابق صحیح بود یا خیر؟

همچنین در استصحاب، زمان مشکوک و متیقّن دو تا است، ولی در قاعده یقین، زمان مشکوک و متیقّن یکی است. مثلا، در مثال قبلی برای قاعده یقین، عدالت فلان شخص در روز چهارشنبه، هم متیقّن است و هم مشکوک، ولی در استصحاب، عدالت فلانی در روز چهارشنبه متیقّن، و امروز مشکوک است.[3]

[1]. ر. ک: ملکی اصفهانی، مجتبی،‏ فرهنگ اصطلاحات اصول، ج 2، ص 57،‏ قم، عالمه، چاپ اول، ‏1379ش.

[2]. ر. ک: همان، ص 58.

[3]. ر. ک: همان.