قرآن کریم در بیان داستان حضرت مریم(س)، هنگامی که تحت سرپرستی حضرت زکریا(ع) بود، می‌فرماید:

«... وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّه...»؛[1]

و زکریا سرپرستی مریم را بر عهده گرفت و هرگاه برای سرکشی به محل عبادت او می‌رفت، غذایی نزدش می‌دید! روزی پرسید: اى مریم! این غذا از کجا است؟! مریم پاسخ داد: خدا برایم می‌فرستد ... .

این‌که رزق مریم(س) چه نوع رزقی بود که تعجب زکریای پیامبر(ع) را برانگیخته بود، و این‌که خدا با چه واسطه‌ای آن‌را می‌فرستاد، قرآن به جزئیات آن نپرداخته است؛ اما بیشتر مفسران شیعه و اهل‌سنت با بهره‌گیری از روایات برآنند که این غذای الهی، انواع میوه بهشتی در غیر فصل بود که به فرمان پروردگار در کنار محراب مریم(س) حاضر می‌‏شد.[2] میوه‌‏هاى تازه و گوارای تابستانی در زمستان و میوه‌های لذیذ زمستانی در تابستان!^[3] این خود در آن زمان که وسایل نگهداری میوه‌جات وجود نداشت، نشانی از اعجاز بود و این‌که دیگر عابدان و یا دیگر مردم این میوه‌ها را برای مریم نمی‌آوردند.

برخی از واژه «رزقا» که به صورت نکره و بدون الف و لام آمده، برداشت کرده‌اند که رزق مریم(س)، غذای شناخته‌شده در بین مردم نبود؛ زیرا اگر رزق ایشان از طعام‌هاى معمول آن‌‌روز و طعام فصلی بود، حتی اگر زکریا(ع) همواره نزد او غذایی می‌یافت، از پاسخش قانع نمی‌شد؛ براى این‌که پاسخ مریم آن بود که این رزق از ناحیه خدا است، و از ناحیه خدا بودن رزق، اختصاصی به رزق مریم ندارد؛ زیرا رزق همه‌ی مردم از ناحیه خدا است، و جا داشت دوباره زکریا بپرسد، این رزقى که خداوند نصیبت کرده به وسیله چه کسى به تو رسیده؛ چون ممکن است افرادى از مردم که به معبد آمد و رفت دارند، برایش آورده باشند، حال چه این‌که انگیزه خدایى در نظر داشته باشند و چه هدف غیر خدایی؛ لذا از این‌که می‌بینیم زکریا از پاسخ مریم قانع شد، معلوم می‌شود رزق نامبرده رزق معمولى نبود.

علاوه بر این‌که دعاى زکریا بعد از پاسخ مریم که گفت: «پروردگارا از درگاه خودت فرزندى به من عطا کن»، دلالت بر این دارد که یافتن رزق نامبرده نزد مریم را کرامتى الهى و معجزه‌ای خارق العاده تشخیص داد و در نتیجه به طمع افتاد که او هم از خداى تعالى بخواهد تا به صورتی اعجازآمیز فرزندى پاک نصیبش کند.^[4]

در مورد مادی و یا معنوی‌بودن رزق، اگرچه برخی از مفسران، آن‌را همان رزق روحانی و معنوی از معارف و حقایق علوم الهی اعلام کرده، و اختصاص به عندیت را دلیلی بر رزق لدنّی از جانب خداوند دانستند؛[5] اما باید دانست که مادی و دنیایی‌بودن رزق، منافاتی با معنوی‌بودن آن ندارد و یک انسان آگاه می‌تواند با بهره‌گیری از رخدادهای به ظاهر مادی؛ اما اعجازآمیز به درجات بالایی از معنویت برسد.

مریم(س) بعدها و هنگام زایمان فرزندش عیسای مسیح(ع) نیز از رزق‌های مادی؛ اما اعجاز‌آمیز خداوند بهره‌مند شد و این‌گونه مورد خطاب قرار گرفت

:«لا تَحْزَنی‏ قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیّاً وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ… »؛[6] نگران نباش! خدا زیر پایت چشمه آبی جوشانده! درخت خرمای کنارت را نیز حرکت بده تا خرمای تازه برایت بریزد!

در برخی منابع معتبر، روایتی وجود دارد که بر اساس آن، برای حضرت فاطمه(س) نیز غذایی از جانب پروردگار نازل شد و پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) و گروهی از صحابه از آن تناول کردند و رسول خدا(ص)‌ این ماجرا را به ماجرای حضرت مریم(ع) تشبیه فرمود.^[7]

این روایت نیز نشانگر آن است که رزق مریم(س) همان رزق مادی بود، البته پر از برکات معنوی‌!

زکریا که پیامبر و سرپرست بیت المقدّس بود و براى سرپرستى و تربیت روحى مریم برگزیده شده بود، به تناوب داخل آن مکان مقدّس می‌شد، و هرگاه که وارد می‌شد یک نوع روزى خاص نزد مریم می‌یافت. از آن‌جا که در فرهنگ قرآن، رزق هم روزى جسم و هم روزی جان را شامل می‌شود، چنان‌که راغب می‌گوید: «رزق، عطای جارى دنیایى یا آخرتى از نصیب مال، مقام و علم است،^[8] رزق در این‌جا می‌تواند همان روزى متعارف در معبد باشد؛ لذا آیه ناظر به سؤال زکریا و آزمایش مریم است تا بنگرد که مریم از لحاظ روحى و توحیدى تا چه اندازه پیشرفت کرده است. و مریم نیز با همان نگاه توحیدى و برتر گفت: «هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ».

«رِزْقاً» با تنوین نکره، روزى خاص و ناشناخته(چنان‌که در بالا گفته شد) و «کُلَّما دَخَلَ» تنوع آن‌را می‌‏رساند.

در آیات دیگر قرآن، واژه «رزق» در برخی فرازها ناظر به رزق مادی و در فرازهای دیگر ناظر به رزق معنوی می‌باشد.

آیاتى؛ مانند «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»،[9] هم گفته‌‏اند که مقصود هرگونه روزى است. و در آیات «یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»،[10] و «مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»،[11] که سماء و سماوات در مقابل ارض آمده، شاید مقصود روزی‌هاى معنوى باشد. و «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ»،[12] نیز عمومیت روزى را در اصطلاح قرآن می‌‏رساند.

بر این اساس مریم(س) که در محراب عبادت و تحت سرپرستی زکریاى پیامبر و مشتاق اشراقات و کشف حقایق بود، در چنین شرایطى باید حکمت‌‏ها و معارف متنوع و اشراقى نو بنو روزی‌اش گردد که آنها را براى زکریا در آن خلوتگاه بیان می‌‏کرد و او را به اعجاب برمی‌انگیخت تا آرزو و امیدى در آن پیر سال‌خورده پدید آمد.[13]

[1]. آل عمران، 37.

[2]. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏3، ص 165، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق؛ رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت‏، علی اصغر، ج ‏2، ص 101، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج 1، ص 170، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380 ق.

[3]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، محقق، قصیرعاملی، احمد، ج ‏2، ص 447، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏1، ص 358، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

[4]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏3، ص 174- 175،قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ‏3، ص 273- 274، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.

[5]. ابن عربی، ابو عبدالله محیی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، تحقیق، رباب، سمیر مصطفی، ج ‏1، ص 104، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

[6]. مریم، 24، 25.

[7]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، ص 615-614، روایت 1271، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414 ق.

[8]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 351، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

[9]. بقره، 3؛ انفال، 3؛ و...

[10]. نمل، 64؛ فاطر، 3.

[11]. سبأ، 24.

[12]. واقعه، 82.

[13]. ر. ک: طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج ‏5، ص 116- 117، تهران، چاپ چهارم، 1362ش.