جستجوی پیشرفته
بازدید
47302
آخرین بروزرسانی: 1402/09/20
خلاصه پرسش
آیا امام حسین(ع) در حدیثی بین عرب و عجم فرق گذاشته و و به نکوهش افراد غیر عرب پرداخت؟!
پرسش
نظر شما در ارتباط با سخنان امام حسین(ع)، در مورد عرب و عجم مندرج در ص 164 کتاب سفینة البحار و مدینة الاحکام و الآثار" شیخ عباس قمی چیست؟
پاسخ اجمالی

گزارشی از ابا عبدالله(امام صادق) نقل شده است: «ما از قریشیم و شیعیان ما عرب هستند و دشمنان ما عجم».

این روایت به این معنای ظاهری که منظور ار لفظ عرب، قریش و عجم همان نژادهای معروف باشند، از نظر سند و دلالت قابل استناد نیست؛ از نظر سند بعضی از راویان این حدیث ضعیف بوده و قابل اعتماد نیستند؛ اما از نظر دلالت این معنای ظاهری روایت، مخالف آیات قرآن، روایات فراوان و عقل است که ملاک برتری را فقط تقوا و ایمان قرار داده‌اند و تبعیض نژادی را باطل می‌دانند. و این در حالی است که پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) فرمودند: اگر حدیثی از ما مخالف با صریح آیات قرآن و یا سنت قطعی باشد آن‌را نپذیرید و قبول نکنید.

البته این مباحث در صورتی است که معنای ظاهری لفظ عرب و عجم مقصود باشد؛ اما در لغت و زبان عرب، لفظ عرب و عجم همیشه اشاره به قبیله و نژاد نیست، بلکه اشاره به اوصافی دارند.

این اوصاف ممکن است در نژاد و قبیله‌ای باشد مانند این‌که مقصود از عرب، اصیل و با ریشه؛ و منظور از عجم، بی‌پایه و اساس باشد. در این صورت، اگر روایت از نظر سند صحیح باشد، از نظر محتوا مشکلی ندارد. چنان‌که روایات بسیاری به جهت ایمان، عمل درست، ثبات و پایداری برخی از قبایل غیر عرب، به تمجید فراوان آنها پرداخته‌اند.

پاسخ تفصیلی

صفحه‌ی 164 کتاب عربی سفینة البحار شیخ عباس قمی مربوط به واژه‌ی «عجم» است، و محدث قمی منتخب احادیث مربوط به عجم را از کتاب بحار الانوار در این بخش جمع‌آوری کرده است. در این قسمت روایتی از امام حسین(ع) دیده نشده است؛ اما روایتی از ابا عبدالله نقل شده که مقصود امام صادق‌(ع) است. روایت چنین است: ضریس بن عبد الملک می‌گوید از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: «ما از قریشیم و شیعیان ما عرب هستند و دشمنان ما عجم».[1]

برای بررسی چنین روایاتی باید نکات زیر را در نظر گرفت:

  1. آنچه در روایات باید رعایت شود سند آنها است و این‌که همه‌ی افراد نقل کننده آن شناخته شده و معتبر باشند. در سند این روایت فردی به نام سلمة بن خطاب وجود دارد که علمای رجال او را فردی ضعیف و غیرقابل اعتماد می‌دانند،[2] علاوه بر این‌که سند این روایت به دلیل فاصله زیاد زمانی بین دو راوی از اتصال برخوردار نیست و به نظر می‌رسد نام راویانی در سند نیامده است و از این جهت غیرقابل اعتماد است.
  2. نکته‌ی دوم بررسی از نظر محتوا و تطیق با آیات قرآن و روایات قطعی است.

معنای ظاهری[3] این روایت، مخالف با آیات قرآن،[4] روایات فراوان[5] و عقل است که ملاک برتری را فقط تقوا و ایمان اعلام کرده‌اند و تبعیض‌نژادی را باطل می‌دانند. پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(‏ع) فرمودند: اگر حدیثی از ما مخالف با صریح آیات قرآن و یا سنت قطعی باشد آن‌را نپذیرید و قبول نکنید.[6] پس معنای ظاهری این روایت حتی اگر از نظر سند بدون نقص و درست باشد قابل پذیرش نیست.

  1. این مباحث در صورتی است که معنای ظاهری لفظ عرب و عجم مقصود باشد؛ اما در لغت و زبان عرب، واژه‌ی عرب و عجم همیشه اشاره به قبیله و نژاد نیست، بلکه اشاره به اوصافی دارند. این اوصاف ممکن است در نژاد و قبیله‌ای باشد؛ مانند این‌که مقصود از عرب، اصیل و با ریشه؛ و منظور از عجم، بی‌پایه و اساس است. در این صورت اگر روایت از نظر سند صحیح باشد از نظر محتوا مشکلی ندارد.

به بیان دیگر، در فهم معانی الفاظ توجه به شرایط آن زمان و این‌که هر اصطلاحی در چه معنایی به کار می‌رفت لازم است؛ چون در هر زبانی با گذشت زمان تغییراتی در معانی صورت می‌گیرد. در روایت مورد نظر دو لفظ عرب و عجم الفاظی هستند که علاوه بر معنای عرب‌زبان و غیر عرب‌زبان که معنای اصلی آنها است، در مقاصد دیگر نیز به کار می‌روند؛ مثلا "اعرب" به معنای "صریح و بدون واهمه حرف خود را زد" آمده، یا " العرب" به معنای نشاط نیز استعمال شده است.[7] و "اعجم" به کسی که روشن و واضح صحبت نمی‌کند هر چند عرب باشد می‌گویند و "عجماء" به معنای چارپایان و هر جانداری که زبان فهم نیست آمده است.[8] و در روایتی نیز در جواب این سؤال که معنای عجم چیست؟ گفته شده است عجم یعنی گوسفند و گاو و کبوتر و غیره.[9]

با توجه به مطلب بیان شده، فهمیدن معنای مورد نظر امام(ع) از میان معانی بسیار مختلف "عرب" و "عجم" که در روایت به کار رفته ضروری است. برای فهم این مقصود باید روایات دیگری که این الفاظ در آنها به کار رفته و یا از نظر معنا شباهت با حدیث مورد نظر دارند بررسی شوند.

از احادیثی که در این زمینه وارد شده فهمیده می‌شود[10] که عرب در این‌گونه روایات به معنای اصیل، ثابت، با ریشه یا واضح و بدون ابهام آمده است، و عجم به معنای بی‌ریشه، متزلزل و یا بی‌عقل در این روایات استعمال شده است که همگی متناسب با معانی اصلیشان هستند.

تناسب معنای اصلی و فرعی(واقعی و مجازی) در این دو لفظ ظاهرا به این علت به وجود آمده است که در آن زمان مقایسه‌ی عرب و غیرعرب برای تشخیص نژاد اصیل افراد عرب مورد بحث بسیار واقع می‌شد و مقام و رتبۀ عرب اصیل نزد اعراب بالاتر بود. به همین دلیل امام صادق(ع) برای اصلاح تفکری که معتقد به اصیل و باارزش بودن عرب در مقابل غیرعرب بود، چنین فرمود که اصالت وابسته به پیروی از مکتب حق است. و با این بیان که ما و شیعیان ما عرب و با ریشه هستیم با آن افکار باطل مبارزه نمود.

روایتی که می‌فرماید: "ما عربیم و شیعیان ما نیز از ما هستند ..."،[11] و روایت دیگری که می‌فرماید : "هر کس مسلمان زاییده شود عرب است …"،[12] مؤید این مطلب هستند.

با توجه به این مطلب قریش نیز که از اصیل‌ترین اقوام عرب است به معنای ثبات و با اصالت‌تر به کار رفته و معنای روایت مورد نظر این‌گونه می‌شود : ما با اصالت‌ترین انسان‌ها و شیعیان ما هم اصیل و باریشه‌اند و دشمنان ما متزلزل و بی‌پایه‌اند.

  1. علاوه بر این‌که روایات بسیاری به جهت ایمان، عمل درست، ثبات و پایداری برخی از قبایل غیرعرب به تمجید فراوان آنها پرداخته‌‌اند. تعدادی از این روایات این چنین‌اند:

الف) امام باقر(ع)، بخشی از یاران حضرت مهدی(عج) را از اولاد عجم معرفی می‌کند.[13]

ب) از امام علی(ع) نقل شده است: زمانی خواهد آمد که اقوام عجم جایگاه‌هایی در مسجد کوفه ساخته و به مردم قرآن را آن‌گونه که نازل شده است تعلیم می‌دهند.[14]

ج) امام علی(ع) در سخنی دیگر در مورد فارس‌ها به اعراب فرمود: به خاطر نزول قرآن با آنها جنگ کردید، اما دنیا به پایان نمی‌رسد تا این‌که آنها به خاطر تفسیر و باطن آن با شما خواهند جنگید. (یعنی شما تفسیر آن‌را رها خواهید کرد و آنها بر آن ثابت قدم هستند).[15]


[1]. شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 403 - 404، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403ق.

[2]. واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال( لابن الغضائری)، محقق، مصحح، حسینی، محمد رضا، ص 66، قم، دار الحدیث‏، چاپ اول، 1364ش؛ خویی، سید ابو القاسم، معجم الرجال، ج 4، ص 9.

[3]. (که منظور ار لفظ عرب، قریش و عجم همان نژادهای معروف باشند).

[4]. «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ». حجرات، 13.

[5]. «قال سیدنا رسول الله (ص) أیها الناس إن ربکم واحد و إن أباکم واحد لا فضل لعربی على عجمی و لا لعجمی على عربی و لا لأحمر على أسود و لا لأسود على أحمر إلا بالتقوى قال الله تعالى إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم». کراجکی، محمد بن علی، معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، محقق مصحح، حسینی، احمد، ص 21، تهران، المکتبة المرتضویة، چاپ دوم، 1353ش.

[6]. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِنَّ عَلَى کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً وَ عَلَى کُلِّ صَوَابٍ نُوراً فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ». کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 69، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 589، واژه‌ی «عرب».

[8]. همان، ج 12، ص 386.

[9]. مجمع البحرین، ج 6، ص 112.

[10]. معانی الاخبار، ص 404.

[11]. همان.

[12]. همان.

[13]. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج 2، ص 164.

[14]. همان.

[15]. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 110، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1413ق؛ «ایرانیان و اعراب»، 1176.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • چرا زن نمی‌تواند مرجع تقلید و قاضی باشد؟
    73146 اجتهاد و مرجعیت در اسلام 1387/04/03
    دانشمندان و متخصّصان دینی درباره‌ موضوعاتی؛ مانند مرجع تقلید، یا قاضی شدن زن و بعضی از عناوین دیگر، اختلاف نظر دارند. این امور جزو مسلّمات و ضروریات دینی به شمار نمی‌آید. کسانی که می‌گویند زنان مرجع تقلید یا قاضی نمی‌شوند، به ادله‌ای؛ نظیر روایات و اجماع، تمسک کرده‌اند ...
  • چرا خداوند در مقابل درخواست رؤیت خدا توسط یهودیان، آنها را مجازات کرد؟
    8592 تفسیر 1392/01/26
    آنچه باید در این‌جا مورد دقت قرار گیرد، این عبارت در آیه است: « فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ». باء در «بظلمهم» معنای سببیت بوده و متعلق به «اخذتهم» است و معنا این‌گونه می‌شود که آنها را به جهت ستمی که روا داشته­‌اند، با صاعقه مجازات می‌کنیم. این عبارت نمایان‌گر ...
  • با در نظرگرفتن جمیع جوانب و مصالح، آیا ارجح نیست که مقام رهبری در قانون جمهوری اسلامی ایران دارای یک زمان و دوره مشخص باشد؟
    8512 System 1389/04/16
    دائمی بودن رهبری در ایران ناشی از رأی مردم به قانون اساسی بوده و دلیلی نیز وجود ندارد که در صورت از دست ندادن شرایط، زمان آن را محدود کرد. فساد موجود در حکومت ها بیشتر ناشی از خلق و خوی حاکمان ...
  • با توجه به آیات 103 و 104 سوره کهف، راه تشخیص کار نیک از بد و ناپسند چیست؟
    24104 تفسیر 1389/05/13
    آیات شریفه، به معرفى زیانکارترین انسان ها و بدبخت‏ترین افراد بشر مى‏پردازد. زیان واقعى و خسران مضاعف آنجا است که انسان سرمایه‏هاى مادى و معنوى خویش را در یک مسیر غلط و انحرافى از دست دهد و گمان کند کار خوبى کرده است، نه از این کوشش ها ...
  • آیا در اسلام، مسئله ای به نام وضوی ارتماسی داریم؟
    11356 Laws and Jurisprudence 1391/07/03
    وضوى ارتماسى آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین در آب فرو برد؛ اما براى این که مسح سر و پاها با آب وضو باشد، باید در شستن ارتماسى دستها، قصد شستن وضویى، هنگام بیرون آوردن ...
  • زنان عقیمی که بچه‌دار نمی‌شوند از دیدگاه قرآن چه جایگاهی دارند؟
    24597 تفسیر 1395/08/04
    گرچه پروردگار صلاح دیده برخی مردان و زنان، عقیم باشند[1] اما عقیم بودن و بچه‌دار نشدن به تنهایی نقصی معنوی - نه برای مردان و نه برای بانوان - نبوده و از مقام و ارزش انسانی هیچ کدام از آنها نمی‌کاهد. البته می‌شود برای ...
  • آیا در تحقیقات پزشکی، جایز است از جنین سقط شدهٔ انسان استفاده کرد؟
    7682 گوناگون 1393/02/25
    بیشتر فقها تشریح بدن انسان(جنین یا غیر جنین) را جایز نمی‌دانند، اما برخی از مراجع[1] در این‌باره می‌گویند، اگر این‌گونه تحقیقات در راستای کشف مطالب پزشکى جديد و مورد نیاز جامعه و نیز درمان بيمارى‌های تهدید کننده زندگى مردم باشد، جايز است؛ ولى تا ...
  • آیا گزارش غیر‌مسلمان مبنی بر نجاست چیزی که در اختیار اوست، مورد قبول است؟
    8833 اثبات نجاست 1393/02/03
    فقها در این زمینه فرقی بین مسلمان و غیر مسلمان نگذارده و می‌گویند، نجس بودن چیزى از سه راه ثابت مى‌شود، و باید بر آن ترتیب اثر داد: 1. آن که انسان خودش یقین به نجاست پیدا کند. 2. دو نفر عادل و یا حتّى یک نفر گواهى ...
  • معنای استدلال مباشر چیست؟
    19452 قیاس اقترانی و استثنائی 1391/12/06
    در مورد استدلال مباشر آنچه را که برخی از نویسندگان در این‌باره نگاشته‌اند، در این‌جا نقل می‌کنیم: بسیاری از منطق‌نگاران معاصر آنچه را در منطق نگاشته‌های پیشین با عنوان «احکام قضایا» یا «نسبت قضایا» مطرح بوده، قسمی از استدلال برشمرد‌ه‌اند و نام‌هایی؛ همچون استدلال «مباشر»، «بی‌واسطه» و «بسیط» ...
  • محدوده حرم مکه چقدر است؟
    9600 گوناگون 1396/10/23
    ابتدا باید دید منظور از حرم مکه چیست، آیا مراد، مسجد الحرام است؟ یا منطقه‌ای که زائرین خانه‌ی خدا بدون احرام، حق ورود به آن‌را ندارند و ورود کفار نیز به لحاظ شرعی در آن ممنوع است؟ در صورت نخست، پاسخ آن است که هر مکانی که در ...

پربازدیدترین ها