2. منافقان

3. اهل کتاب

دسته اول خود به دو گروه تقسیم می شوند:

الف) گروهی با پیامبر اسلام (ص) هیچ گونه پیمانی نداشتند، پیامبر هم در مقابل آنها هیچ گونه تعهدی نداشت.

ب) گروه های دیگری در حدیبیه و مانند آن پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا بسته بودند. این پیمان ها بعضی دارای مدت معین و بعضی مدت نداشت. در این بین بعضی به پیمان خود با پیامبر پایبند بودند و به همه شرایط عمل می کردند، اما بعضی یک طرفه پیمان خود را شکسته بودند و با دشمنان پیامبر هم پیمان شده بودند.

خداوند در سوره برائت (توبه) تکلیف همه این گروه ها را روشن می کند. در ابتدا همه آنها را دعوت به توبه و بازگشت به سوی اسلام و دست برداشتن از شرک و بت پرستی کرده و می فرماید: "اگر توبه کنید و به سوی خدا باز گردید و دست از آئین بت پرستی بردارید این به نفع شماست".[3]

بعد به مخالفان متعصب و لجوج چنین هشدار می دهد: "اگر از این فرمان که ضامن سعادت خودتان است سرپیچی کنید بدانید هرگز نمی توانید خدا را ناتوان سازید و از قلمرو حکومت آن بیرون روید".[4]

سپس به تمام مشرکان اعلام می کند که هرگونه پیمانی با مسلمانان داشته اند لغو خواهد شد و چنین می گوید: "این اعلام برائت و بیزاری خداوند و پیامبرش از مشرکانی که با آنها عهد بسته اید، می باشد".[5]

در نهایت برای آنها یک مهلت چهار ماهه تعین می کند که در این مدت بیاندیشند و وضع خود را روشن سازند و پس از انقضای چهار ماه، یا باید دست از آیین بت پرستی بکشند و یا آماده پیکار گردند.[6]

البته یک گروه را از این حکم کلی چهار ماهه مستثنا می کند و چنین می فرماید: "مگر آن دسته از مشرکین که با آنها پیمان بسته اید و هیچگاه بر خلاف شرائط پیمان گام بر نداشته اند و احدی را بر ضد شما تقویت ننموده اند، در مورد این گروه تا پایان مدت به عهد و پیمانشان وفادار باشید".[7]

در مورد گروه اول دیدیم که اگر چه خداوند در مورد آنها حکم صریح و قاطعی را اعمال کرد، اما باز با کمال جوانمردی، مهلتی را مقرر فرمود تا حتی مشرکان بت پرست نیز فکر کرده و تصمیم بگیرند، بلکه متنبه شده و به سوی خدا بازگردند، اما اگر چنین نشد؛ چون هدف نهایی اسلام مبارزه با بت پرستی و ریشه کن کردن شرک است؛ از این رو منتهای صلابت را در این باره به خرج می دهد و تا پای جهاد و قتال جلو می رود تا آیین اسلام و خداپرستی در زمین فراگیر شود.

اما در مورد دسته دوم یعنی منافقان: درباره این دسته، اگر نفاقشان ظاهر شده و معلوم گردد، حکم همانند حکم مشرکان است؛ یعنی یا اسلام می آورند و یا با آنها نبرد می شود. خداوند در این باره می فرماید: "ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر".[8] البته درباره منافقانی که نفاقشان را در دل پنهان کرده اند و در ظاهر اسلام آورده اند، حکم فرق می کند که با مراجعه به تفسیر سوره توبه ذیل آیه 73 مطلب روشن می شود.

اما دسته سوم یعنی اهل کتاب: از آن جا که دستور گرایش به اسلام و پذیرش این دین برای همگان یکسان بود و هیچ کسی و گروهی استثناء نشده بود؛ لذا توقع این می رفت که اهل کتاب هم سر تسلیم بر این فرمان الاهی نهند و مسلمان شوند، اما عده ای از آنان چنین نکردند؛ از این رو اسلام با آنان نیز برخورد کرده، اما روش میانه ای را (بین مشرکان و مسلمانان) در نظر می گیرد و چنین می گوید: "با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام کرده حرام نمی دارند و متدین به دین حق نمی گردند، کارزار کنید تا با دست خود و با فروتنى و تسلیم جزیه دهند".[9]

در واقع اسلام حکم مبارزه با این گروه را با پذیرش شرایط جزیه تعدیل کرده است. البته آن توصیه عمومی را که اگر به اسلام بگروند برای خودشان بهتر است را نیز درباره آنها دارد.