کلمات «کبیر»، «عظیم» و «کریم»، بر وزن «فعیل» و به لحاظ ادبی صفت مشبّهه هستند.[1]

مفهوم شناسی

واژۀ «اجر» در لغت به معنای مزد، ثواب و پاداشی دنیوی یا اخروی که در مقابل عمل نیک، به انسان می رسد، آمده است.[2]

«عظیم» یعنی؛ بزرگ، خواه محسوس باشد؛ مانند «... و دریا از هم شکافته شد، و هر بخشى همچون کوه عظیمى بود»؛[3] خواه معقول و معنوی؛[4] مانند «و او و خاندانش را از اندوه بزرگ رهایى بخشیدیم».[5]

«کریم» از ریشۀ «کَرَم»به معنای «سخی»، «نفیس» و «عزیز» است.[6] «کَرَم» اگر وصف خدا واقع شود، مراد از آن احسان و نعمت آشکار خداست و اگر وصف انسان باشد نام اخلاق و افعال پسندیده اوست که از وى ظاهر می شود به کسى کریم نگویند مگر بعد از آن که آن اخلاق و افعالى از وى ظاهر شود و هر چیزی که در نوع خود شریف است با کرم توصیف می شود.[7]

«کبیر» به معنای عظیم القدر (قدر و منزلت بزرگ) است، چنان که علىّ به معناى بلند پایه است.[8] «کبیر»، از اسما و صفات حسناى الاهی به معنای بزرگ و صاحب کبریایی است.[9]

اصل صغیر و کبیر (کوچک و بزرگ) در اعیان است و به طور استعاره در معانى به کار می روند.[10] از واژۀ کبیر به تناسب موصوف خود معانی متعددی مانند مقام و منزلت و کهنسالی در نظر گرفته می شود.[11]

مراجعه به آیات قرآن نشان می دهد که واژۀ کبیر نوعاً در ذیل آیاتى آمده که سخن در قدرت و احاطه خداوند است‏.[12]

فرق بین «کبیر» و «عظیم» از نگاه اهل لغت

1. «عظیم» در مقابل «حقیر» بوده و تقابلشان به تضاد است، اما «کبیر» در مقابل صغیر است. تقابل کبیر و صغیر نسبی است؛ یعنی یک چیز نسبت به چیز دیگر می تواند کبیر باشد، ولی به تناسب چیز بزرگ تر می تواند صغیر محسوب شود به خلاف «عظیم» که هیچ وقت بر آن اطلاق حقیر، نمی شود.[13]

2. عظیم، قوی ترین مرتبه و بالاترین درجه از کبیر است و دلالت می کند بر مرتبۀ رفیعه، امّا کبیر، دلالت می کند بر مطلق رفعت.[14]

واژۀ اجر با صفات مختلف در قرآن

این واژه ها در قرآن کریم در موارد متعدّدی به کار رفته اند، از جمله این که صفت برای اجر قرار گرفته اند. برای نمونه آیاتی ذکر می شود و در ضمن آن نظر مفسران و لغت شناسان و فرق بین این سه صفت بیان خواهد شد.

«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدی لِلَّتی‏ هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبیراً»،[15] «إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظیماً»[16] و «تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَریماً».[17]

گروهی از مفسّران، «اجر کبیر»،[18] «اجر عظیم»[19] و «اجر کریم»[20] را در قرآن به معنای ثواب و پاداش بزرگ و فراوان، تفسیر نموده اند.

برخی هم مصداق آنها را بیان کرده و منظور از اجر کبیر،[21] اجر عظیم[22] و اجر کریم[23] را بهشت دانسته اند.

به هر حال، اگر چه هر سه صفت برای اجر در قرآن به معنای پاداش بزرگ و فراوان است و تفاوتی از این جهت ندارند، و حتی مصداقی مانند بهشت را برای آن ذکر کرده اند، اما این صفات برای اجر، اشاره به تفاوت مراتب ثواب و پاداش نسبت به عمل مورد نظر و انجام دهندۀ آن دارد؛ لذا برخی از مفسّران در بیان ویژگی اجر به این مراتب اشاره کرده اند؛ مانند این که گفته اند:

1. «اجر کبیر»؛ یعنی اجری که هم به حسب ذاتش بزرگ باشد هم به حسب عدد که کمترینش ده برابر است.[24] گویا اشاره دارد به آیۀ «هر کس کار نیکى انجام دهد ده برابر به او پاداش دهند».[25] برخی می گویند: «اجر کبیر»، اجری است که کسی مقدارش را نمی داند جز همان کسی که عطا فرموده است.[26]

2. «اجر عظیم»؛ یعنی خدا از باب تفضّل اضافه بر آن وعده ‏اى که در مقابل عمل نیکوکاران داده پاداش بزرگى نیز به آنان عطا خواهد کرد.[27]

3. «اجر کریم»؛ یعنی پاداش نیکو در آخرت بدون درخواست و طلب،[28] همراه با تکریم و گرامیداشت.[29]