بی‌گمان قرآن مجید به صورت تدریجی در عرض 23 سال بر رسول خدا(ص) نازل شد. از طرف دیگر می‌خوانیم که: "قرآن در ماه رمضان و در یک‌شب نازل شد".[1]

این آیه صراحت دارد که قرآن مجید در ماه رمضان نازل شد.

همچنین آیه‌ی "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ"،[2] و آیه‌ی "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ"،[3] نشان می‌دهد که قرآن در یک‌شب نازل شد. مقایسه هر سه آیه روشن می‌کند که آن شب در ماه رمضان بود.

احادیث نیز گواه بر این مطلب است که قرآن به دو صورت نازل شده است:

از حفص بن غیاث نقل شده است که از امام صادق‌(ع) پرسیدم خداوند می‌فرماید: "شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ". و حال آن‌که از اول تا آخر در بیست سال نازل شده است؟ فرمود: همۀ قرآن در ماه رمضان به بیت معمور نازل شد، سپس در طول بیست سال نازل گردید [4]

در روایات اهل‌سنت به جاى بیت المعمور، بیت العزة آمده است.[5]

در تفسیر صافى مقدمه نهم، بیت المعمور را به قلب رسول خدا (ص) تأویل کرده و فرمود: گویا مراد نزول آن به قلب پیامبر(ص) است چنان که خداوند متعال فرموده: "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِکَ" آن گاه در عرض بیست سال به تدریج از قلبش به زبانش نازل شده، آن گاه که جبرئیل مى‏آمد، وحی را با الفاظش مى‏خواند.[6]

علت نزول تدریجی قرآن

در دوران حیات پیامبر(ص) هرگاه پیش‌آمدی رخ می‌داد، یا مسلمانان با مشکلی رو برو می‌شدند، در ارتباط با آن پیش‌آمد یا برای رفع آن مشکل، یا احیاناً پاسخ به پرسش‌های مطرح شده، مجموعه‌ای از آیات یا سوره‌ای نازل می‌شد. این مناسبت‌ها یا پیش‌آمدها را در اصطلاح اسباب نزول، یا شأن نزول می‌نامند که دانستن آنها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.

بنابراین، قرآن در طول 23 سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت‌های مختلف و پیش‌آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است. این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره بود، تا آخرین سال حیات پیامبر(ص) ادامه داشت. سپس همۀ آیات گردآوری شد و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است.

این نحوۀ نزول، از ویژگی‌های قرآن است و آن‌را از دیگر کتب آسمانی جدا می‌سازد؛ زیرا صحف حضرت ابراهیم(ع) و الواح حضرت موسی(ع) یک‌جا نازل شد و همین امر موجب عیب‌جویی مشرکان گردید.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «کسانی که کفر ورزیده‌اند گفتند؛ چرا قرآن یک‌جا بر او نازل نگردید». و در جواب آنها آمده است: «این برای آن است که قلب تو را به وسیلۀ آن استوار گردانیم، (از این‌رو) آن‌را به تدریج بر تو خواندیم».[7] و در جای دیگر می‌فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن‌را با درنگ بر مردم بخوانی و آن‌را به تدریج نازل کردیم».[8]

علامه طباطبائی(ره) در تفسیر این آیه به نکات ارزش‌مندی اشاره داشته و می‌فرماید: "آیه با صرف‌نظر از سیاق آن، تمامی معارف قرآنی را شامل می‌شود. این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بود که جز به تدریج در فهم بشر نمی‌گنجد؛ لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آن‌را تعقل کنند و حفظ نمایند. و بر این حساب آیۀ شریفه، همان معنایی را می‌رساند که آیۀ «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی‏ أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم»،[9] و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن[10] استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است، و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید، تا به سرنوشت تورات دچار نشود که چون یک‌باره نازل شد، یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد حاضر به قبول آن نشدند».[11]

همچنین از قرآن استنباط می‌شود، حکمت تدریجی بودن نزول قرآن، آن است که پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان احساس کنند که همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطۀ آنان با حق تعالی استوار است. این تداوم وحی و نزول آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را فراهم می‌سازد».[12]

پس از نزول آیات در زمان‌ها و در مناسبت‌های مختلف، در قالب سوره‌ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچک‌ترین سوره(کوثر سه آیه دارد) تا بزرگ‌ترین آنها(بقره شامل بر 286 آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم(ص) انجام گرفت و همچنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است.[13]

این‌گونه است کیفیت تشکیل سوره‌های قرآن از آیات مختلف: «ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) و با دستور آن‌حضرت انجام شد و توقیفی است و باید آن‌را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید؛ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل می‌شد و سورۀ دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم(ص) با اشارۀ جبرئیل(ع) دستور می‌داد تا آیه‌ای بر خلاف نظم طبیعی در سورۀ دیگری قرار داده شود. مانند آیۀ «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ».[14] که گفته‌اند از آخرین آیات نازل شده است؛[15] اما پیامبر(ص) دستور داد آن‌را بین آیات ربا و آیۀ دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.

بنابراین ثبت آیات در سوره‌ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری، توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم(ص) انجام گرفت و باید از آن پیروی نمود و این‌گونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می‌شود و ادامه مطلب در آیۀ بعد می‌آید؛ لذا کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است. این‌که گذشتگان در اندازۀ آیات اندکی اختلاف نظر دارند، بدین جهت است که پیامبر(ص) احیاناً در جایی از آیه توقف می‌کرد و به تلاوت ادامه نمی‌داد و گمان می‌رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داد.[16]

اما سوره‌هایی که به صورت یک‌جا و مجموعه بر پیامبر اکرم(ص)نازل شده‌اند عبارت‌اند از:

 الضحی، الفاتحة، اخلاص، کوثر، تبت، بینه، نصر، الناس، فلق، مرسلات، مائده، انعام، توبه، صفّ، عادیات، کافرون، نصر.[17]

[1]. بقره، 185. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ».

[2]. قدر، 1.

[3]. دخان، 3.

[4]. شیخ صدوق، امالی، ص 62، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[5]. نسائی، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب، السنن الکبری، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، ج 7، ص 247، ح 7937، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق.

[6]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 1، ص 65، تهران، الصدر، چاپ دوم، 1415ق.

[7]. فرقان، 32. «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً».

[8]. اسراء، 106. «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلا».

[9]. زخرف، 3- 4.

[10]. رشد و به بلوغ رسیدن استعداد مردم.

[11]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 220 - 221، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[12]. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص 60- 61، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، 1380ش.

[13]. همان، ص 111.

[14]. بقره، 281.

[15]. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین(ع)، محقق، مصحح، عاشور، علی، ص 696، بیروت، أعلمی، چاپ اول، 1422ق.

[16]. علوم قرآنی، ص 117.

[17]. اسرار، مصطفی، دانستنیهای قرآن، ص 28؛ حسن زاده، صادق، کلید قرآن، ص 134.